کتاب «هنر و علم اقتصاد، تحلیل و سیاست فرهنگی»،[1] اثر برجسته برونو اِس فِری، اقتصاددان و استاد سرشناس سوئیسی است که سابقه بسیاری در حوزه پژوهش پیرامون اقتصاد سیاسی و فرهنگ و هنر دارد و آثار متعددی از وی در طی دهه‌ها فعالیت علمی به چاپ رسیده است. کتاب فوق نیز حاصل گردآوری مجموعه‌ای از مقالات شاخص فری می‌باشد که به صورت یک مجموعه مستقل، روانه بازار شده است. این کتاب مشتمل بر۱۲ فصل است که فصول فوق در قالب چهار بخش دسته‌بندی شده‌اند.
بخش اول: تلفیق هنر و علم اقتصاد
در بخش اول کتاب و فصل یک، بحث تلفیق و تلاقی هنر و علم اقتصاد مورد ارزیابی و تحلیل قرار می‌گیرد. فری در این فصل در کنار ارائه پیشینه‌ای پژوهشی حول محور اقتصاد هنر، با تکیه بر دیدگاه شخصی و تحلیلی خود، درهم‌آمیختگی و ارتباط تنگانگ مابین رویکرد اقتصادی و علوم اجتماعی و همچنین برهمکنش رفتار افراد و نهادها را واکاوی کرده و به تشریح ضرورت وجود یک نگاه میان رشته‌ای می‌پردازد و روشی تحلیلی به عنوان شیوه تفکر اقتصادی و انتخاب عقلانی را برای پیشبرد بحث پیشنهاد میکند. البته علی‌رغم اینکه کتاب فوق طیف نسبتاً گستردهای از موضوعات را در بر می‌گیرد، اما نمی‌توان آنرا یک پژوهش جامع میان رشته‌ای بین اقتصاد، هنر و فرهنگ در نظر گرفت. براساس چیزی که نگارنده در مطالب مقدماتی کتاب بیان می‌دارد، کتاب «هنر و علم اقتصاد» در صدد آن نیست که یک نمای کلی و جامع از رشته اقتصاد هنر را در تمام جنبه‌های آن ارائه کند، بلکه تلاش دارد تا با استدلال، رویکردی جایگزین را برای تحلیل موضوع ارائه دهد و از محدودیت‌های سخت‌گیرانه موجود در روش نئوکلاسیک عبور نماید. حال با توجه به این رویکرد، بر نقشِ انگیزه‌ها و محدودیت‌های نهادی تأکید می‌شود و به تبع آن، عواملی همچون قوانین، هنجارها و سنت‌ها، بر روابط اقتصادی و مقوله‌ی عرضه و تقاضا، اثر می‌گذارند. فصل دوم کتاب، دیدگاه اقتصادی به هنر را مورد بررسی قرار می‌دهد و به رویکردها و دیدگاه‌های مد نظر فری در این حوزه می‌پردازد و مفاهیم مرتبط با عرضه و تقاضای هنر را از این منظر تشریح میکند. لذا می‌توان بخش اول، یعنی دو فصل ابتدایی کتاب را چکیده و چهارچوبی درنظر گرفت که مباحث آتی، حول محور آن شرح و بسط می‌یابند.
بخش دوم: موزه‌ها و هنرهای اجرایی
بخش دوم کتاب با تمرکز ویژه بر موزه‌ها و هنرهای اجرایی، مباحثی چالشی و پیشنهاداتی جدید و نوآورانه را در چهار فصل عرضه می‌دارد. فصل سوم به خزانه‌ی موزه‌ها می‌پردازد و نحوه‌ی نمایش و مدیریت این دارایی‌ها را به چالش می‌کشد. انبارهایی مملو از آثار که از دید فری، پتانسیل و قابلیت‌های ویژه‌‌ای را دارا هستند، اما به دلیل نگاه سنتی و محدودیت ساختاری، پویایی و کارکرد مناسب خود را از دست داده‌اند. فری، با ارائه طرح‌هایی پیشنهادی، به دنبال یافتن راه برون رفتی است تا این سرمایه‌های راکد شده را به گردش درآورد و آنها را در راه پیشبرد و پویایی هنر و اقتصاد، جهت‌دهی و مدیریت نماید. فصل چهارم به تحلیل اقتصادی موزه‌های سوپراستار می‌پردازد، موزه‌هایی متمایز و منحصربه‌فرد در سطح بین‌الملل که نحوه کارکرد و حجم عرضه و تقاضایشان، تفاوتی آشکار با سایر موزه‌ها دارد و همین امر راهبردها، سیاست‌گذاری‌ها، سازمان‌دهی و مدیریت منابع انسانیِ مختص به خود را طلب میکند. فصل پنجم کتاب به نمایشگاه‌های ویژه و جشنواره‌ها، به مثابه دو الگوی شاخص اختصاص یافته است، رویدادهایی که خود را در عرصه‌ی اقتصاد فرهنگ به عنوان الگوهایی متفاوت معرفی نموده‌اند. تنوع و توزیع گسترده و ویژگی‌های مشابه این دو رویداد از نظر عرضه و تقاضا به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته و تفاوت‌های آنها نیز با یکدیگر قیاس می‌شوند تا از منظری دیگر دلایل افزایش چشمگیر این قبیل رویدادها، واکاوی گردد. فصل ششم مطالعه‌ای موردی است که به ورود بخش خصوصی و اشخاص به صنعت موزه‌داری اختصاص یافته است. در این مبحث «موزه بیلر» به عنوان نمونه مطالعاتی معرفی شده و پیرامون ماهیت و نحوه اداره آن بحث‌هایی مطرح می‌گردد و شاخصه‌های این موزه به تفصیل بررسی می‌شود.
بخش سوم: حمایت از هنر
بخش سوم کتاب با سه فصل به بحث حمایت از هنر اختصاص یافته است، مبحث اقتصادیِ پرچالش و اساسی، که هم در عرصه‌ی مفهوم و تعاریف و هم در نوع، ساختار و چرایی خود، محل اختلاف و تشتت آراء بسیاری است. در فصل هفتم نحوه ترویج هنر در سطح عموم جامعه به بحث گذاشته می‌شود. از دیدگاه فری دلیل لزوم حمایت دولت‌ها از هنر با استدلال‌هایی نظری و شواهدی تجربی بیان می‌گردد و دلیل ضعف بازار در مدیریت این امر تشریح می‌شود. در ادامه نوع و چگونگی حمایت دولت از فرهنگ و هنر نیز مورد بحث قرار می‌گیرد و به رویکردهای حمایتی دولت اشاره می‌گردد و کاستی‌های آن شرح داده می‌شود. فصل هشتم به نحوه‌ی حمایت عمومی از هنر در دموکراسی مستقیم و مبتنی بر آراء مردمی می‌پردازد، رابطه‌‌‌ای بحث برانگیز مابین هنر و دموکراسی و چگونگی اتکاء به تصمیم شهروندان در مباحث هنری، در این فصل با مثال‌هایی از کشور سوئیس راستی‌آزمایی می‌شود و در ادامه مقوله‌هایی همچون کیفیت هنری و حمایت دولتی در این نوع از دموکراسی‌ها، مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گردد. در فصل نهم موضوع خلاقیت و هنر و دولت، شاکله‌ی اصلی بحث را می‌سازد. اینکه عرضه و تقاضا در کنار حمایت دولتی چه نقشی در بروز، رشد و حفظ خلاقیت دارد و چگونه می‌تواند بر تداوم و شکوفایی آن اثرگذار باشد، از مباحثی است که فری در این فصل در پی شفاف‌سازی و تشریح آن است.
بخش چهارم: سرمایه‌گذاری هنری و ارزشیابی
بخش چهارم و پایانی این کتاب، سه فصل را در بر می‌گیرد. فصل دهم کتاب به بازده سرمایه‌گذاری در هنر پرداخته است، موضوعی که باورها و افسانه‌های بسیاری پیرامون آن شکل گرفته، اما نویسنده برپایه مطالعاتِ بازدهِ هنر، نتایج و رویکردها را ارائه داده و بررسی می‌نماید و نتایج جالب توجهی را استحصال میکند. وی وجه تمایز این بازار را از دیدگاه خود برمی‌شمارد و هنر را به مثابه کالای مصرفی یا سرمایه‌گذاری، تحلیل کرده و عوامل تعیین کننده در این حوزه را ذکر می‌نماید. در فصل یازده فری بحث ارزیابی دارایی فرهنگی را مطرح میکند، وی با طرح موضوع روش‌هایِ ارزیابی و تفکیک روش‌ها و تشریح آنها، بر روی کاربرد نظرسنجی‌های ارزیابیِ مشروط در هنر متمرکز شده و معایب و مزایای آن را ذکر میکند و در ادامه بحثِ ارزیابی و مقوله اخذ تصمیم را از طریق همه‌پرسی شرح می‌دهد. نویسنده در فصل دوازده به مقوله‌ای بسیار بحث‌برانگیز پرداخته است که از دید هنری جای مجادله‌ی بسیاری دارد. وی در این فصل به بحث آثار هنریِ بدل اشاره میکند و از نگاهی اقتصادی، بسیاری از مفاهیم و باورها را به چالش می‌کشد. او با ذکر جنبه‌های حقوقی و نگاه تاریخ هنری به مقوله اصل و بدل، جنبه‌های مفید تهیه و تولید و تکثیر آثار بدل و کپی را از منظر اقتصادی بیان میکند و برای تائید نظریات خود دلایلی را مطرح می‌سازد و در کنار این مباحث جنبه‌های مضر این امر را نیز از نظر عرضه و تقاضا مورد بررسی قرار می‌دهد.
جمع‌بندی
فری در کتاب فوق به نوعی تلاش دارد تا با رویکردی نونهادگرا و مابین بحث هنر و اقتصاد، نظریات شخصی خود را عرضه کرده و بر درستی آن صحه بگذارد، هرچند که در برخی فصول به جزئیات و جوانب امر نمی‌‍پردازد و تنها چهارچوب و کلیات را به خواننده ارائه میکند. با این حال کتاب حاضر در مجموع با به چالش کشیدن باورهای رایج و طرح مسائل چالشی، نقشه‌ی راه و بستر مناسبی را برای تحقیقات و مطالعات آتی فراهم می‌آورد.
[1] کتاب فوق توسط انتشارات دانشگاه هنر اصفهان، در سال 1401 به چاپ رسیده و در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد.
