عملکرد کلی حراج‌های هنر خاورمیانه

در مهر و آبان 1403، شش حراج مخصوص به هنر مدرن و معاصر خاورمیانه توسط چهار حراج‌خانه‌ی بین‌المللی ساتبیز، کریستیز، بونامز و میلون به صورت آنلاین و زنده در شهرهای پاریس و لندن برگزار شدند. در این حراج‌ها روی هم رفته 235 هنرمند از منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (منا) با 438 اثر حضور داشتند. حدود 65درصد آثار فروخته شد (283 اثر) و مجموع فروش حدود 13/14 میلیون دلار حاصل شد. از این مجموع، 575/9 هزار دلار از فروش 2 حراج در پاریس و 12/6 میلیون دلار از فروش 4 حراج در لندن بدست آمده است.

پرفروش‌ترین هنرمندان در این حراج‌ها، هنرمندان مصری، ایرانی، لبنانی، سعودی، فلسطینی، عراقی و سوری بودند که هر گروه بیش از یک میلیون دلار را از فروش آثارشان حاصل کردند. در این بین، هنرمندان مصری از لحاظ مجموع فروش دلاری عملکرد بهتری نسبت به سایر هنرمندان منطقه داشته‌اند؛ با نرخ فروش 73درصدی هنرمندان مصری موفق شدند تا مجموع بیش از 3 میلیون دلار را برای هنر منطقه بدست آورند. بعد از هنرمندان مصری، بهترین عملکرد در فروش را آثار هنرمندان ایرانی داشت؛ 43 هنرمند ایرانی، با 81 اثر در 6 حراج برپاشده در زمینه‌ی هنر منطقه شرکت یافتند و از فروش 53 اثر (نرخ فروش 65درصدی) 2/1 میلیون دلار را کسب کردند.

دراین بین اما، میانگین ارزش آثار هنرمندان سعودی، فلسطینی، لبنانی و سوری از هنرمندان مصری و ایرانی بالاتر است؛ به یک معنی آثار این هنرمندان با قیمت‌های بالاتری فروخته می‌شوند، اگرچه در حجم‌های کم‌تر در حراج‌ها حضور می‌یابند.

پرفروش‌ترین هنرمند در حراج‌های مهر و آبان امسال، محمود سعید، هنرمند مصری، است. در این بازه، تنها یک اثر از سعید ارائه‌شده که همین یک اثر به قیمت بیش از 1 میلیون دلار فروش رفته است. این تابلوی رنگ روغن که در حراج کریستیز در 10 آبان 1403 به فروش رفت، «نمای ساحل در کاساتای یونان» نام دارد و متعلق به اوایل دهه 1340 شمسی است. 

بعد از این هنرمند مصری، به ترتیب عارف ال رایس (هنرمند لبنانی، 939/6 هزار دلار)، محمد ال سالم (هنرمند سعودی، 922/9 هزار دلار)، بهمن محصص (هنرمند ایرانی، 860/8 هزار دلار)، و سامیه حلبی (هنرمند فلسطینی، 593/3 هزار دلار) پرفروش‌ترین هنرمندان در این حراج‌ها بودند.

عملکرد هنر ایرانیان

جمعیت‌شناسی

43 هنرمند ایرانی با 81 اثر در حراج‌های هنر خاورمیانه در مهر و آبان 1403 حضور داشتند. میانگین سنی این هنرمندان 65/5 سال و جوان‌ترین هنرمندان حضوریافته متولدین دهه 1360 هستند. همچنین نسبت هنرمندان متوفی به زنده 37درصد به 63درصد است.

در این حراج‌ها، نسبت حضور هنرمندان ایرانی مرد به زن بالاتر است: به عبارتی، 70درصد از هنرمندان ایرانی که آثارشان به این حراج‌ها راه‌یافته مرد و 30درصد زن هستند. نسبت تعداد آثار هنری ارائه‌شده از هنرمندان مرد و زن نیز به ترتیب 72درصد (58 اثر) به 28درصد (23 اثر) محاسبه می‌شود.

آمار کلی

بر طبق داده‌های گردآوری‌شده توسط پلتفرم آرتچارت، 81 اثر از 43 هنرمندان ایرانی به 6 حراج هنر خاورمیانه در ماه آبان و آذر 1403 راه‌یافته‌اند. 53 اثر از این 81 اثر به فروش رفته، بدین ترتیب نرخ فروش آثار 65درصد محاسبه می‌شود. از فروش این 53 اثر مجموع 2/1 میلیون دلار حاصل شده؛ در نتیجه میانگین ارزش آثار فروخته‌شده از هنرمندان ایرانی 39/7 هزار دلار است.

آثار

نقاشی با نرخ فروش 64درصد، 1/68میلیون دلار از مجموع کل را برای بازار هنر ایرانیان بدست آورده است. از این رسانه محبوب، 50 اثر ارائه‌شده که 32 اثر از آن به فروش رفته است. با توجه به تعداد آثار نقاشی فروخته‌شده و مجموع حاصله، میانگین ارزش تابلوهای نقاشی 52/6 هزار دلار است.

بعد از نقاشی، آثار حجم، و کولاژ و اسمبلاژ بیشترین تقاضا را داشته‌اند. نرخ فروش این دو دسته به ترتیب 100درصد و 80درصد است. به عبارت دیگر، از 5 حجم ارائه‌شده هر 5 قطعه فروخته‌شده و مجموع 259 هزار دلار حاصل شده است. میانگین ارزش مجسمه‌های فروخته‌شده از هنرمندان ایرانی اختلاف چندانی با میانگین ارزش آثار نقاشی ندارد: 52 هزار دلار که اختلاف چند صد دلاری را با آثار نقاشی نشان می‌دهد. در ادامه، از آثاری که در دسته‌ی کولاژ و اسمبلاژ قرار می‌گیرند، 122 هزار دلار از فروش 4 قطعه حاصل شده است (4 اثر از 5 اثر). میانگین ارزش آثار فروخته‌شده 30 هزار و پانصد دلار است.

در 6 حراج برپاشده در ماه‌های آبان و آذر تنها 2 اثر نقاشی‌خط ارائه شده، یک اثر از محمد احصایی در ساتبیز و یک اثر از حسین زنده‌رودی در بونامز، قیمت این دو اثر از سوی حراج‌ها بین 55 هزار تا 91 هزار دلار برآورد شده، اگرچه فروشی نداشته‌اند.

عملکرد آثار به تفکیک جنسیت

مجموع فروش آثار هنرمندان مرد به زن 1/8 میلیون دلار به 300 هزار دلار است؛ یعنی، 86درصد از مجموع 2/1 میلیون دلاری را آثار هنرمندان مرد و 14درصد را آثار متعلق به هنرمندان زن بدست آورده‌اند.

نرخ فروش آثار هنرمندان مرد و زن ایرانی نیز با توجه به تعداد آثار ارائه‌شده و فروخته‌شده به ترتیب 65/5درصد (38 اثر فروخته‌شده) و 65/2درصد (15 اثر فروخته‌شده) محاسبه می‌شود. میانگین ارزش آثار فروخته‌شده برای آثار مردان 47/5 هزار دلار و برای آثار زنان 20 هزار دلار احتساب می‌گردد.

3 اثر گران فروخته‌شده

2 اثر از بهمن محصص و یک اثر از منیر فرمانفرماییان گرانترین آثار فروخته‌شده در حراج‌های خاورمیانه مهر و آبان هستند. این سه اثر روی هم رفته مجموع 880 هزار دلار را حاصل کرده‌اند. یکی از آثار در حراج ساتبیز و دو اثر دیگر در حراج کریستیز چکش خورده‌اند.

 440,829 هزار دلار
بدون عنوان (1345)، بهمن محصص، حراج مدرن و معاصر خاورمیانه، ساتبیز، 1 آبان 1403، لندن

 325,077 هزار دلار
بدون عنوان (1339)، بهمن محصص، هنر مدرن و معاصر خاورمیانه، کریستیز، 10 آبان 1403، لندن

 113,777 هزار دلار
بدون عنوان (1353)، منیر فرمانفرماییان، هنر مدرن و معاصر خاورمیانه، کریستیز، 10 آبان 1403، لندن

حراج‌ها

براساس نمودارهای ترسیم‌شده ذیل، آثار هنرمندان ایرانی در سه حراج زنده مدرن و معاصر خاورمیانه‌ بونامز، ساتبیز و کریستیز مجموعاً 1/78 میلیون دلار را حاصل کرده است (85درصد از کل فروش 2/1 میلیون دلاری). در بین این شش حراج، بیشترین مجموع فروش برای آثار ایرانیان در حراج مدرن و معاصر خاورمیانه بونامز با فروش 22 اثر حاصل‌شده و حتی نرخ فروش آثار ایرانیان در این حراج نسبت به سایر حراج‌ها بالاتر بوده است.

در مقابل، در حراج زنده کریستیز میانگین ارزش آثار فروخته‌شده از هنرمندان ایرانی از سایر حراج‌ها بیشتر بوده؛ در این حراج، از فروش 3 اثر از 5 اثر (نرخ فروش 60درصد) حدود 503/9 هزار دلار حاصل شده و بدین ترتیب میانگین ارزش آثار فروخته حدود 168 هزار دلار محاسبه می‌شود. این یعنی با آنکه تعداد آثار کمتری در حراج کریستیز فروخته‌شده اما آثار با قیمت‌های بالاتری در این حراج به فروش رسیده‌اند.

پرفروش‌ترین هنرمندان ایرانی

آثار 10 هنرمند ایرانی 83/3درصد از مجموع فروش 2/1 میلیون دلاری ایرانیان در حراج‌های خاورمیانه مهر و آبان را حاصل کرده است؛ به عبارت دقیق‌تر، از این 10 هنرمند، 27 اثر فروخته شده و از فروش آن 1/75 میلیون دلار بدست آمده است. این هنرمندان به ترتیب، بهمن محصص، منیر فرمانفرماییان، سهراب سپهری، فرهاد مشیری، رضا درخشانی، مسعود عربشاهی، منوچهر یکتایی، مارکو گریگوریان، ژازه تباتبایی و کوروش شیشه‌گران هستند.

• بهمن محصص پرفروش‌ترین هنرمند ایرانی با مجموع فروش 860,786 دلار است. علاوه بر این، محصص چهارمین هنرمند پرفروش در میان تمامی هنرمندان خاورمیانه در حراج‌های اخیر بوده است.
• بعد از محصص منیر فرمانفرماییان پرفروش‌ترین هنرمند ایرانی در حراج‌های خاورمیانه اخیر محسوب می‌گردد؛ با مجموع 147,732 دلار فرمانفرماییان تنها زن در بین 10 هنرمند پرفروش ایرانی است.
• سهراب سپهری، با فروش 2 اثر از 3 اثر ارائه‌شده، مجموع 144,844 دلار را بدست آورده و سومین هنرمند پرفروش ایرانی در مزایده‌های هنر خاورمیانه پاییز 1403 لقب می‌گیرد.

جمع‌بندی: جایگاه هنر ایران در میان هنرمندان منطقه و بازار خاورمیانه 

تحلیل داده‌های شش حراج هنر مدرن و معاصر خاورمیانه در مهر و آبان 1403 جایگاه مهم هنرمندان ایرانی را در بازار منطقه‌ای نشان می‌دهد. هنرمندان ایرانی با فروش 53 اثر از 81 اثر ارائه‌شده و کسب 2/1 میلیون دلار، سهمی معادل 16درصد از مجموع فروش 13/14 میلیون دلاری این حراج‌ها داشته‌اند.  

جایگاه منطقه‌ای هنرمندان ایرانی 

در مقایسه با دیگر کشورهای منطقه، هنرمندان مصری پیشتاز بازار خاورمیانه هستند. آثار مصری‌ها با نرخ فروش 73درصدی، بیش از 3 میلیون دلار را کسب کرده‌ است. پس از آن‌ها، هنرمندان ایرانی با فروش 2/1 میلیون دلاری و نرخ فروش 65درصدی در رتبه دوم قرار دارند. با این حال، میانگین ارزش آثار فروخته‌شده از ایرانی‌ها (39/7 هزار دلار) نسبت به سایر ملیت‌ها همچون سعودی‌ها، فلسطینی‌ها، لبنانی‌ها و سوری‌ها پایین‌تر است، که این نشان‌دهنده فضای بالقوه برای رشد قیمت آثار ایرانی است.  

تمرکز بازار بر هنرمندان شاخص ایرانی  

ده هنرمند ایرانی برتر، با فروش 27 اثر، سهم عمده‌ای از فروش هنر ایران را به خود اختصاص داده‌اند. این گروه 83درصد از مجموع فروش 2/1 میلیون دلاری را به دست آورده‌اند. بهمن محصص به‌عنوان پرفروش‌ترین هنرمند ایرانی، 860 هزار دلار از این مجموع را به خود اختصاص داده و در میان هنرمندان خاورمیانه رتبه چهارم را کسب کرده است. این نشان‌دهنده اهمیت حضور نام‌های شناخته‌شده ایرانی در بازارهای منطقه‌ای است.  

عملکرد آثار و رسانه‌های هنری ایرانی  

نقاشی همچنان محبوب‌ترین رسانه در میان آثار هنری ایرانی است، که 1/68 میلیون دلار از فروش کلی را به خود اختصاص داده است. آثار حجم نیز با فروش 100درصدی، دومین رسانه موفق در فروش بوده‌اند. از سوی دیگر، عدم فروش آثار نقاشی‌خط از هنرمندانی مانند محمد احصایی و حسین زنده‌رودی نشان می‌دهد که این ژانر در حال حاضر با تقاضای کمتری در بازار منطقه مواجه است.  

چالش‌ها و فرصت‌ها 

حضور 70درصدی مردان و میانگین ارزش پایین‌تر آثار هنرمندان زن ایرانی در این حراج‌ها نشان‌دهنده عدم توازن جنسیتی است. آثار هنرمندان زن ایرانی تنها 14درصد از مجموع فروش 2/1 میلیون دلاری را به خود اختصاص داده‌اند. این آمار نه‌تنها چالشی برای هنرمندان زن محسوب می‌شود، بلکه فرصتی است برای گالری‌ها و کیوریتورها که بتوانند با تمرکز بیشتر بر آثار این گروه، نقش آن‌ها را در بازار هنر منطقه تقویت کنند.  

چشم‌انداز آینده در بازار منطقه‌ای 

بازار خاورمیانه، با محوریت حراج‌هایی در لندن و پاریس، فرصت قابل‌توجهی برای هنرمندان ایرانی فراهم می‌کند. با توجه به استقبال از آثار شاخص ایرانی و تقاضای پایدار برای نقاشی و حجم، رشد این بازار در آینده به شناسایی و ارتقاء هنرمندان جوان و زن و همچنین تمرکز بر آثار با کیفیت و ارزش بالا وابسته است.  

در مجموع، ایران همچنان یکی از بازیگران کلیدی در بازار هنر خاورمیانه محسوب می‌شود. داده‌ها نشان می‌دهد که با تمرکز بر رسانه‌های متنوع، شناسایی استعدادهای جدید و ایجاد تعادل در توزیع آثار هنرمندان زن و مرد، ایران می‌تواند سهم بیشتری از این بازار روبه‌رشد را به خود اختصاص دهد.