نگاهی بر شکل‌گیری بازار هنر ایران در لندن

بسط و گسترش مارکت هنر خاورمیانه به خارج از منطقه به‌خصوص شهری مثل لندن معطوف به عوامل زیادی بوده است. یکی از نخستین و مهم‌ترین دلایلی که به ذهن متبادر می‌شود، ورود حراج‌خانه‌های شناخته‌شده بریتانیایی مثل کریستیز و بونامز به خاورمیانه به ترتیب از سال‌های 1383 و 1384 است. با آنکه توجه حراج‌خانه‌های بین‌المللی به هنر منطقه یکی از تأثیرگذارترین اِلِمان‌ها در شناخت این هنر در سطح صحنه‌ی هنر جهانی است، لیکن هنر خاورمیانه یا به‌طور اخص هنر ایران همچنین توسط بخش غیرتجاری نیز برجسته شده است.

به‌ویژه در مورد نخستین عرضه هنر ایران در شهر لندن، تلاش‌های فردی برخی کیوریتورها و مراودات فرهنگی موزه هنر معاصر تهران را نمی‌توان نادیده گرفت. به‌عنوان نمونه، یکی از شناخته‌شده‌ترین نمایشگاه‌ها بر هنر معاصر ایران در خارج - قبل از توجه بازار جهانی به این هنر - «هنر معاصر ایران» (Iranian Contemporary Art) نام دارد که توسط رُز عیسی، کیوریتور ایرانی-لبنانی، در گالری هنری باربیکن (Barbican Art Gallery) در لندن از فروردین تا خرداد سال 1380 برگزار شد. در این نمایشگاه آثاری از اساتید مدرن ایرانی تا هنرمندان جوان‌تر به چشم می‌خورْد و رسانه‌های متنوعی از نقاشی، مجسمه تا ویدئو در آن شامل شده بود. رُز عیسی پیش از این تاریخ نیز در زمینه‌ی شناساندن هنرمندان ایرانی در لندن فعالیت داشت، نمونه‌ی آن یکی از نخستین نمایشگاه‌های هنر معاصر بر خط‌نگاری اسلامی است که در سال 1368 برپا شد و اثری از حسین زنده‌رودی دوشادوش هنرمندان عرب گنجانده شد. علاوه بر این، عیسی، در شهریور 1372، نخستین نمایشگاه انفرادی زنده‌رودی در لندن را در موزه خانه لیتون (Leighton House Museum) ترتیب داد.

از اواسط دهه 1380، با آغاز فعالیت‌های آرت دبی (1384) و آرت‌فر بیروت (1387) که به پرورش بازار اولیه (Primary Market) انجامید و البته، شکل‌گیری بازار ثانویه (Secondary Market) توسط حراج‌خانه‌ها، موزه‌های بریتانیا نیز با دنباله‌روی از ترندهای بازار، با تخصیص بودجه‌، به جمع‌آوری آثار مدرن و معاصر خاورمیانه دست زدند و کارنماهایی را برگزار کردند. نمایشگاه «کلمه در هنر: هنرمندانی از خاورمیانه» (Word into Art: Artists of the Middle East) در موزه بریتانیایی لندن در سال 1385 از نمونه‌‌های شناخته‌شده این نمایش‌هاست. کیوریتور این نمایشگاه، ونشیا پورتر (Venetia Porter)، که این نمایشگاه را دو سال بعد در دبی نیز تکرار کرد، همچنین در سال 1391 در همکاری مشترکی با موزه ویکتوریا و آلبرت در لندن نخستین نمایش بر عکاسی معاصر از منطقه منا را برگزار کرد. این کارنما با نام «نوری از خاورمیانه» (Light of the Middle east)، حدود 90 اثر از 13 کشور را به نمایش گذاشته بود و آثاری از هنرمندان ایرانی چون نیوشا توکلیان، شادی قدیریان، مهرانه آتشی، عباس کوثری، میترا تبریزیان و بهمن جلالی در آن حضور داشت.

باید اشاره داشت که در این دوره، در کنار فعالیت‌های بخش غیرتجاری مثل واسط‌های هنری مقیم در لندن و مؤسسات هنری عمومی بریتانیایی چون موزه‌ها، همچنین بخش‌های تجاری خصوصی مثل گالری‌های مطرح لندنی نمایش‌هایی را به هنر عرب و ایران اختصاص دادند. کارنمای «پرده‌برداری شده: هنر جدید از خاورمیانه» (Unveiled: New Art From the Middle East) در گالری ساتچی در سال 1387 از این نمونه‌هاست. در این نمایشگاه آثار هنرمندانی از 7 کشور خاورمیانه به نمایش درآمد که در این بین آثار چهره‌های ایرانی چون علی بنی صدر، شیرین فخیم، شادی قدیریان، باربد گلشیری، رامین حائری زاده، رکنی حائری زاده، لاله خرمیان، طلا مدنی، احمد مرشدلو و سارا رهبر نیز قرار داشت.

همزمان با این فعالیت‌ها، مؤسسات ایرانی مشوق هنر معاصر ایران نیز پا به صحنه هنر لندن گذاشتند و با برگزاری مزایده‌ها و تعیین جوایز در راه رشد و تقویت هنر معاصر ایران در این بازارِ هنرِ کلاسیک قدم برداشتند. مؤسسه غیرانتفاعی جادوی پارسی (Magic of Persia) که از سال 1384 راه‌اندازی شده از این دست مراکز قلمداد می‌گردد. جادوی پارسی با برگزاری مزایده‌هایی توسط حراجی‌های مطرح لندنی و البته داوری آثار با کمک مشاوران موزه‌هایی چون تیت در لندن سعی کرد تا چرخ اقتصاد هنر معاصر ایران را با کشف استعدادهای جدید به حرکت وا دارد.

مشاوران هنری مقیم در لندن از سایر ارکان تأثیرگذار بر بازار معاصر ایران در این شهر هستند؛ مثل مرکز مشاوره هنری دی.اِن.کی (DNK Art Consulting) که توسط دینا خواجوی در سال 1386 راه‌اندازی شده است. مرکز مشاوره هنری کرگدن آبی (Blue Rhino Art Consultancy) که فعالیت خود را از استانبول آغاز کرده و در لندن نیز مستقر است، از سایر مراکز خدماتی مشاوره‌ای بر هنر معاصر خاورمیانه بوده و بر هنرمندان کمتر شناخته‌شده این مناطق تمرکز دارد.

در این راستا، نباید فعالیت‌های بخش دانشگاهی یا آکادمیک در لندن، نظیر مرکز مطالعات ایران در دانشگاه اِس.او.اِی.اِس. (SOAS University of London) را از قلم انداخت. مرکز مطالعات ایران در سال 1388 و به‌عنوان زیرمجموعه مرکز مطالعات خاورمیانه دانشگاه اِس.او.اِی.اِس. تأسیس شد؛ هدف این مرکز علاوه بر تنظیم تحقیقات باکیفیت بر فرهنگ و هنر ایران، همچنین، ایجاد رابطه‌ای صمیمانه با جوامع ایرانی در لندن و نمایش و پرورش استعدادهای معاصر ایرانی در زمینه‌های هنر، موسیقی، فرهنگ دیجیتال و فیلم است.

میزان فروش آثار هنرمندان ایرانی در لندن

گزارش آرتچارت از بازار هنر ایران در سال 1402 نشان داد که شهر لندن با کسب 3.5 میلیون دلار از مجموع 17.4 میلیون دلار بدست آمده در این سال، بالاترین میزان فروش را بعد از ایران دارد. به عبارتی، این رقم 20% از کل فروش آثار هنر ایرانی در سطح جهان در سال 1402 را تشکیل می‌دهد.

براساس داده‌های ثبت شده در پلتفرم آرتچارت، مجموع فروش هنر ایرانیان در حراج‌های برگزار شده در شهر لندن از سال 1379 تا تاریخ نگارش این متن در خرداد 1403، بیش از 65 میلیون دلار است: یعنی حدود 25% از کل فروش هنر ایرانیان در جهان. باید افزود که بیشترین میزان فروش از آثار هنرمندان ایرانی در لندن در سال‌های 1396، 1398 و 1400 ثبت شده است (حدود 6 میلیون دلار).

آیا لندن مکان مناسبی برای نمایش و فروش آثار هنرمندان ایرانی است؟

به عقیده نویسنده این متن با توجه به زمینه‌سازی‌های صورت‌پذیرفته در این شهر از اوایل دهه 1380 بدین سو، چه از لحاظ فرهنگی و چه از لحاظ تجاری، لندن قطب مهمی برای عرضه و فروش آثار هنرمندان ایرانی است. درحالی‌که دسترسی لجستیکی گالری‌ها و هنرمندان ایرانی به این شهر در مقایسه با شهرهای همسایه‌‌ مثل دبی سخت‌تر است، اما آمار فروش آثار ایرانی در حراج‌های این شهر در طی ده سال گذشته (1392-1402) روند نسبتاً پایداری را نشان می‌دهد و میانگین مجموع فروش بدست آمده برای آثار هنرمندان ایرانی در این ده سال 4 میلیون دلار محاسبه می‌شود.

مجموع بدست آمده از فروش آثار ایرانیان در شهر لندن در مقایسه با دبی، که 35% از کل فروش بازار هنر ایرانیان را از سال 1385 تا این تاریخ از آن خود کرده، در سطح پایین‌تری است. اما نباید از نظر دور داشت که اوج فروش در دبی برای آثار هنرمندان ایرانی در سال‌هایی رخ داده که حراج‌های کریستیز، ساتبیز و بونامز حراج‌های هنر خاورمیانه خود را در این شهر برپا می‌کردند؛ به عبارت دقیق‌تر، آثار ایرانیان در سال‌های 1386 و 1387 یعنی در زمان اوج فعالیت این حراج‌خانه‌ها در دبی، به ترتیب حدود 11 میلیون دلار و 18 میلیون دلار را کسب کرده است و همین ارقام است که دبی را از لحاظ مجموع فروش کلی در جایگاه بالاتری از لندن قرار می‌دهد. این درحالی‌ست که میانگین مجموع فروش حاصل‌شده برای آثار هنرمندان ایرانی در حراج‌های برگزار‌شده در دبی از سال‌های 1392 تا 1402 حدود 3 میلیون دلار محاسبه می‌شود و دبی در سال 1402 در جایگاه پنجم از لحاظ مجموع فروش بدست آمده برای آثار هنر ایرانی قرار دارد. برای آمار دقیق‌تر به گزارش آرتچارت از بازار هنر ایران در سال 1402 مراجعه کنید.

از آغاز سال 1403 اما تغییراتی در سیاست‌های برگزارکنندگان حراج‌های هنر خاورمیانه دیده می‌شود، مثلاً کریستیز حراج امسال هنر مدرن و معاصر خاورمیانه خود را که به صورت آنلاین برگزار شد، در شهر دبی ترتیب داد یا میلون و اسوسیز - به‌عنوان حراجی که اخیراً در بخش هنر خاورمیانه فعالیت خود را گسترش داده - دو دوره است که مزایده‌های هنر خاورمیانه خود را در بیروت برپا کرده است. با این حال باید دید که سیاست‌های کلی حراج‌خانه‌ها در سال جاری چه سمت‌وسویی خواهد گرفت و ایشان تا چه میزان فعالیت‌های خود را به منطقه باز خواهند گرداند.