- با توجه به اینکه حدود یک سال از فعالیت بنیاد مارکو میگذرد، چرا موزه هنرهای معاصر را برای برگزاری نمایشگاه انتخاب کردید و آثار چطور گردآوری شدهاند؟
موزه هنرهای معاصر تهران به عنوان تنها موزه بینالمللی در جهان محسوب میشود که بیشترین تعداد اثر از مارکو گریگوریان را در گنجینه خود دارد. ۱۸ اثر از گریگوریان در گنجینه موزه نگهداری میشود و طبیعی است که برای بنیاد تازه تاسیس مارکو گریگوریان افتخار بزرگی است که توانسته در نخستین سال تاسیس خود با این موزه همکاری و اقدام به برگزاری نمایشگاه مروری بر زندگی مارکو گریگوریان کند.
نکته قابل توجه این است که این نمایشگاه اولین نمایشگاه انفرادی از آثار مارکو گریگوریان در طول بیش از چهار دهه فعالیت موزه هنرهای معاصر تهران است و برای اولینبار تمام ۱۸ اثر گنجینهای موجود از مارکو گریگوریان، به معرض دید عموم گذاشته شده است.
البته باید این نکته را هم گفت که تمام آثار، لزوما از گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران نیستند و مجموعههای شخصی را نیز در بر میگیرند. ما به عنوان بنیاد مارکو گریگوریان سعی کردیم با کلیه مجموعهداران پیشکسوت خصوصا مجموعهدارانی که به صورت مستقیم با مارکو ارتباط داشتند، همکاری لازم را داشته باشیم.
- در مراسم افتتاحیه، شما به این موضوع اشاره کردید که این آثار، گزیدهای از آثار مارکو هستند که از منظر تاریخ نگاری هنری و با نگاهی پژوهشی گردآوری و چیدمان شدهاند. نگاه پژوهشی و تاریخ نگاری هنری چه ویژگیهایی داشته که باعث انتخاب این آثار شده است؟
از ابتدای شکلگیری ایده برگزاری نمایشگاه، من به شخصه به عنوان رییس بنیاد مارکو گریگوریان و کیوریتور نمایشگاه در نظر داشتیم تا به مناسبت یکصدمین سال تولد مارکو گریگوریان بتوانیم علاوهبر نمایش آثار، طول فعالیت حرفهای این هنرمند در طول بیش از شش دهه را نیز مرور کنیم.
به همین منظور برای اولینبار از آرشیو بنیاد مارکو گریگوریان که در ایروان مستقر است، تعداد بسیار زیادی عکسهای قدیمی، بریده جراید و چند فیلم کوتاه مستند را به تهران آوردیم و با همکاری موزه هنرهای معاصر تهران توانستیم کلیه محتواهای تصویری را در کنار آثار به نمایش بگذاریم.
طبیعی است که مخاطب در این نمایشگاه از بدو ورود تا خروج با برجستهترین جنبههای فعالیت هنری مارکو گریگوریان مواجه میشود: تبار خانوادگی ایشان تا دوره دانشجویی، بازگشت به تهران، تاسیس گالری استتیک، گردآوری نقاشیهای قهوهخانهای، تاسیس اولین دوسالانه تهران و تشکیل گروه آزاد نقاشان و مجسمهسازان.
بنابراین مخاطب در این نمایشگاه میتواند گزیدهای از آنچه را که مارکو گریگوریان در طول بیش از شش دهه به آن پرداخته است، ببیند و با دیدن عکسهای قدیمی، وسایل شخصی هنرمند، فیلم، بریده جراید و... درک بیشتر و بهتری از کلیه فعالیتهای این هنرمند به دست خواهد آورد.
- این نمایشگاه به مناسبت صدمین سال تولد مارکو گریگوریان برگزار میشود. فکر میکنید مهمترین میراث برجای مانده از او چیست؟
به عقیده من مهمترین میراث برجای مانده از مارکو گریگوریان، نوع فعالیت این هنرمند بوده است. به نحوی که مارکو گریگوریان را نمیتوان فقط به عنوان هنرمندی که صرفا در کارگاه خود مشغول خلق یا تولید اثر هنری بوده است، شناخت بلکه او یک کیوریتور، گالریدار، حامی و چه بسا به عنوان یکی از اولین اشخاصی که در ایران اقدام به برگزاری دوسالانه در عرصه بینالمللی کرد، شناخته میشود به نحوی که با حمایتهای مکرر خود از هنرمندان جوان توانست تاثیر بسیاری بر نسلهای بعد از خود داشته باشد. تکنیک و نوع آثاری که مارکو گریگوریان خلق کرد نمیتواند از این موضوع مصون بماند.
نباید فراموش کنیم که مارکو گریگوریان از ابتدای دهه ۴۰ با عبور از آموختههای خود که برگرفته از تحصیلاتش در ایتالیا بود و تکنیک اکسپرسیونیستی داشت، به نوعی از تکنیک در خلق اثر رسید که منحصر به شخص او بود.
طبیعی است که الگوبرداریها و الهامگیریهایی در عرصه بینالمللی شده، همانطور که خود ایشان هم به صراحت در اینباره توضیحهای لازم را داده است اما سرانجام مارکو گریگوریان در دهه ۵۰ با برگزاری نخستین نمایشگاه انفرادی خود که مختص آثار خاکی و کاهگلی بود، توانست به مخاطبان ایرانی آثاری با تکنیک منحصر به فرد عرضه کند و مهر تاییدی بزند بر فعالیتهای خود و سبکی که خود آغازگر آن بود و تا پایان عمر، آن سبک را حفظ کرد و هرچه بیشتر گسترش داد.
- بنیاد مارکو گریگوریان با چه هدفی تشکیل شد؟ چه برنامههایی را تا کنون پیگیری کرده است و چه برنامههایی برای آینده دارد؟
یکی از مهمترین اهداف تاسیس این بنیاد، منسجم ساختن تمام آرشیو و محتوای تصویری و نوشتاری از مارکو گریگوریان بوده است. همانطور که در اساسنامه بنیاد هم ذکر شده، یکی از مهمتریم اهداف این بنیاد، ارائه این اطلاعات به مخاطبان ما در سراسر جهان است.
خوشبختانه در یکصدمین سال تولد مارکو گریگوریان از ابتدای سال ۲۰۲۴ میلادی تا به امروز توانستیم خارج از محیط بنیاد که در ایروان است، همکاری بسیار سازندهای با موزه هنرهای معاصر تهران داشته باشیم که نتیجه آن برپایی این نمایشگاه است. قطعا ما اقدام به برپایی نمایشگاههای بیشتری خواهیم کرد و صرفا به یکصدمین سال تولد او بسنده نخواهیم کرد.
یکصدمین سال از این نظر برای ما حایز اهمیت بود که این هنرمند در یکصدمین سال تولد خود هرچه بیشتر دیده و چه بسا معرفیای از بنیاد مارکو گریگوریان انجام شود، بدین نحو که مخاطب ایرانی بداند از این پس بنیاد مارکو گریگوریان مسئول گردآوری، چه بسا مسئول خرید یا عرضه آثار خواهد بود و به عنوان تنها مرکز معتبر که مجوز فعالیت خود را از وزارت فرهنگ ارمنستان گرفته است، زین پس خواهد توانست به تمام مسئولیتهای خود پایبند بماند و در سراسر جهان با موزهها و انستیتوها (موسسات) همکاری لازم را داشته باشد، کمااینکه در سال ۲۰۲۴ علاوهبر موزه هنرهای معاصر تهران، به طور همزمان با انیستیتو هنر معاصر ایروان همکاری بسیار خوبی داشتیم و هماکنون نمایشگاه دیگری در ایروان درحال برگزاری است. همین فعالیتها، حمایت از همکاری چندجانبه بنیاد با موزهها و موسسات گوناگون است.
- با توجه به اینکه بخشی از کارهای مارکو به خصوص آثاری که در دوران جوانی خلق کرده، در ایران انجام شدهاند آیا برنامههایی دارید که در ایران برنامههایتان را گسترش دهید؟
بنیاد مارکو گریگوریان از نظر حقوقی و قانونی در ایروان تاسیس شده و شکل گرفته است اما همانطور که قبلا هم گفتم این بنیاد هیچ محدوده جغرافیاییای برای خودش قائل نیست و ما نباید این نکته مهم را فراموش کنیم که عمده فعالیت عمده و حرفهای مارکو گریگوریان که جزو مهمترین دورههای فعالیت این هنرمند محسوب میشود، از ابتدای دهه ۳۰ تا اواخر دهه ۵۰ شمسی در ایران بوده است.
بنابراین این موضوع برای ما جدی است که با موزه هنرهای معاصر تهران و تمام موزهها و چه بسا انستیتوهایی که ممکن است از مارکو گریگوریان آثاری داشته باشند، همکاری کنیم. به پایتختها هم بسنده نخواهیم کرد کمااینکه به ما از اصفهان یا کرمان پیشنهاد برگزاری نمایشگاه داده شده است و مصمم هستیم با تمام انرژی و ظریفیتی که داریم، آرشیو موجود در ایروان را در اختیار آنها قرار دهیم و بتوانیم از آرشیوی که در گنجینه این موزهها نگهداری میشود، بهرهمند شویم.
- طی یک سالی که از تاسیس بنیاد مارکو میگذرد، در بررسی اسناد تصویری و نوشتاری آیا به نکته یا اثری دست پیدا کردهاید که کمتر مورد توجه قرار گرفته باشد یا حتی کشف کرده باشید؟
یکی از جذابترین دستاوردهایی که حداقل برای من به عنوان رئیس بنیاد مارکو گریگوریان رقم خورد، ابتدای سال ۲۰۲۴ بود. ما آرشیو مارکو را که از سال ۲۰۰۷ در ایروان باقی مانده بود، مورد بررسی قرار دادیم.
دیدن یک عکس بسیار قدیمی از یکی از نقاشیهای ایشان در دهه ۳۰ خورشیدی که اثری اکسپرسیونیستی و پرتره امام علی است، اقتباس مستقیمی از علاقهمندی و شیفتگی مارکو گریگوریان است به آثار قهوهخانهای دو هنرمند این مکتب یعنی حسین قوللر آغاسی و محمد مدبر که ما را با شگفتی بسیار مواجه ساخت. خصوصا برای ما بسیار جالب توجه بود که آیا میتوانیم به این اثر دسترسی داشته باشیم یا خیر چون خود مارکو گریگوریان این اثر را با عنوان «از میان رفته» یا «گمشده» نامگذاری کرده بود.
من آن عکس را به تهران آوردم و یکی پس از دیگری در مجموعههای خصوصی شروع به جستوجو کردیم تا اینکه آن را در یک مجموعه خصوصی در تهران پیدا کردیم. بعد از اصالتسنجی و دادن گواهی، موفق شدیم آن را در این نمایشگاه نمایش دهیم و از قضا یکی از پرمخاطبترین اثرهای نمایشگاه شده است، به این دلیل که این پرتره رنگ و روغن از امام علی محصول یک هنرمند ایرانی - مسیحی است؛ هنرمندی که تبار ارمنی داشته. قطعا این اثر یکی از بارزترین و قدیمیترین اثر به نمایش درآمده در این نمایشگاه است که مربوط به سال ۱۳۳۵ و برایمان حایز اهمیت است.
- با توجه به اینکه دختر مارکو گریگوریان به عنوان تنها وارث مستقیم او در زمان حیات این هنرمند از دنیا رفت و بنیاد هم حدود یک سال قبل تاسیس شد، طی این مدت آثار برجای مانده از مارکو چطور نگهداری میشدند؟
با توجه به آرشیو و مستندسازیهایی که در بنیاد مارکو گریگوریان انجام شده، متوجه شدیم که بعد از مرگ او در ماه آگوست ۲۰۰۷ آثار بسیار زیادی که بیشترشان، آثار فیگوراتیو و اکسپرسیونیستی هستند، در خانه محل سکونت مارکو در ایروان باقی مانده است. تعداد وارثان او هم در نهایت از چند نفر به یک وارث میرسد که خواهر زادهاش آقای میشل پراتیوا بود. ایشان تصمیم میگیرد کلیه نقاشیهایی را که در خانه مارکو بود، به نیویورک انتقال دهد و قصد اولیهاش تاسیس خانه - موزه و شاید راهاندازی بنیاد در نیویورک بود که متاسفانه هیچوقت این خواسته تحقق پیدا نمیکند.
چند سال پس از درگذشت مارکو، از ابتدای سال ۲۰۱۰ بتدریج شاهد بودیم که مجموعهداران یا گالریدارانی برای خرید آثار مارکو اقدام میکنند و آقای پراتیوا به عنوان تنها وارث مارکو اقدام به فروش آثار این هنرمند به مجموعهداران و گالریداران میکند و در حراجهای معتبر بینالمللی همچون کریستیز، ساتبیز و بونامز آثار مارکو به فروش میرسد.
طبیعی است که بنیاد مارکو هیچوقت مانع خرید و فروش آثار از جانب حراجیها و مجموعهداران و بالعکس نخواهد شد. چه بسا بنیاد سعی خود را خواهد کرد که اگر مجموعهداری به بنیاد مراجعه کند و درخواست فروش اثر با گواهی بنیاد را داشته باشد، در صورتی که مجموعهدار موافقت کند، بنیاد این اثر را خریداری خواهد کرد، در غیر این صورت ما با رایزنیهایی که با حراجیها از حدود یک سال قبل داشتیم، خواهیم توانست آثاری را مستقیم یا به عنوان واسط به حراجها بدهیم.
در حال حاضر بسیاری از مجموعهداران به بنیاد رجوع کردهاند شامل مجموعهداران ایرانی، ارمنستانی یا حتی در خارج از این دو کشور و پیشنهاد فروش آثارشان را داشتهاند. باید به این نکته هم توجه داشت که بنیاد مارکو گریگوریان به واسطه اینکه در نخستین سال تاسیس خود قرار دارد، از منابع مالی آنچنان بالایی برخوردار نیست و از آنجاکه بنیاد، خود را به عنوان نهادی غیرانتفاعی تعریف میکند، وابستگی تمام و کمالی هم به وزارت فرهنگی ارمنستان از نظر مالی ندارد، البته نباید این نکته را فراموش کنیم که به عنوان مثال در برگزاری این نمایشگاه تنها حامی مادی و معنوی، سفارت جمهوری ارمنستان در تهران بود که حمایت فوقالعاده خوبی را انجام داد.
- در زمینه اصالت سنجی و دادن گواهی اصالت چه برنامههایی دارید؟
به واسطه ارتباطهای بسیار خوب با مجموعهداران ایرانی و ارمنستانی، توانستیم به بخش مهمی از آثار مارکو که در این مجموعهها واقع شدهاند، دسترسی پیدا کنیم. عکسبردرای با کیفیت بسیار خوب، از تمام آثار انجام شده، آرشیوبندی از قبیل عنوان، ابعاد و تکنیک به صورت دیجیتالایز شده، انجام شده و در آرشیو بنیاد قرار دارد اما مهمترین نکتهای که برای این آثار وجود دارد، دادن گواهی است.
بنیاد مارکو گریگوریان تا به امروز به هیچ اثری گواهی نداده است. نه به این معنا که اصالتسنجی نشده بلکه به این معنا که گواهی به صورت کاغذی یا فیزیکی به مجموعهدار داده نشده است چون ما این کار را به بعد از پایان این نمایشگاه موکول کردیم و پیشبینی میکنیم در شش ماه اول سال ۲۰۲۵ میلادی خواهیم توانست برای بخش مهمی از آثار مارکو گریگوریان که در مجموعههای خصوصی واقع شدهاند، از طرف بنیاد گواهی صادر کنیم. گواهیای که اعتبار بنیاد و وزارت فرهنگ ارمنستان را خواهد داشت.
از دیگر نکات مهم در این زمینه میتوانم به وبسایت مارکو گریگوریان اشاره کنم که الان در مرحله طراحی گرافیک قرار داریم و به زودی زود وبسایت مارکو مرجع و مبنعی در این زمینه خواهد بود و تمام عکسهای گرفته شده با اجازه مجموعهداران خصوصی در سایت قرار خواهد گرفت.
- آیا طی مدتی که از فعالیت بنیاد میگذرد، با آثار جعلی برخورد کردهاید و بنیاد چه برنامهای در این زمینه دارد؟
شوربختانه باید گفت که بله جعل آثار انجام شده است. مجموعهداران خصوصی که آثار جعلی خودشان را در قالب عکس یا فیلم به بنیاد ارسال کردند و درخواست گواهی داشتند، چه به صورت کتبی چه شفاهی از جانب بنیاد به آنها اعلام شده است که این آثار جعلی هستند و ما بنابر شواهد، مستندات و نظریه تیم کارشناسی بنیاد که ترکیبی از مرمتگران ایرانی و ارمنستانی هستند، به این آثار گواهی نمیدهیم. پیشنهاد ما به مجموعهداران آثار مارکو گریگوریان این است که اولا قبل از خرید هر نوع اثری از او چه از حراجها چه از مجموعهداران خصوصی به بنیاد رجوع کنند.
همانطور که گفتم متاسفانه جعل آثار مارکو گریگوریان در طول حداقل بیش از ۱۰ سال اخیر رواج داشته است. البته باید این نکته را هم در نظر داشت، با توجه به اینکه مارکو گریگوریان دارای تکنیک خاص خود است چه در ارتباط با آثار فیگوراتیو اکسپرسیونیستی و چه آثار خاکی، کاهگلی و اسمبلاژ، جعل این آثار در قیاس با دیگر هنرمندان ایرانی کمی سختتر بوده و ما به این نتیجه رسیدهایم که مارکو گریگوریان در قیاس با هنرمندان همنسل خود تا حدود کمی از جعل آثار مصون ماند.
شوربختانه باید ابراز کنیم حتی برای ما به عنوان بنیاد مارکو گریگوریان جای تاسف بسیار دارد که از هنرمندان برجسته و پیشگام در هنر مدرن جهان آثار جعلی فراوانی میبینیم و از جهاتی خوشحالیم که حداقل مارکو گریگوریان مصون ماند.
بنیاد از ابتدای سال ۲۰۲۴ در اساسنامه خود هم ذکر کرده است که قطعا در حد توان خواهد کوشید که از جعل آثار، بیش از آنچه انجام شده است، جلوگیری کند تا حداقل با ارائه مستندات و شواهد کافی و لازم به سفارت ارمنستان در ایران و همچنین به وزارت فرهنگ ارمنستان در ایروان از ورود جعلکاران و خرید آثار از جعلکاران یا آوردن آثار از سوی این جعلکاران که هویتشان برای ما مشخص است، به ارمنستان جلوگیری شود.
طی شش ماه گذشته با ارتباطهایی که با وزارت فرهنگ و پلیس ارمنستان داشتیم توانستیم چند نام را به عنوان جعلکاران آثار گریگوریان به ثبت برسانیم. حکم جلب این اشخاص به محض ورود به ارمنستان از جانب پلیس این کشور به آنها داده خواهد شد.
- نسل جدید در ایران و ارمنستان چه شناختی از مارکو گریگوریان دارند؟
از آنجا که ۱۸ سال از مرگ مارکو گریگوریان میگذرد و متاسفانه طی این ۱۸ سال بنیادی نبوده است که میراث و دارایی این هنرمند را به مخاطبان عرضه کند، شاید هنرمندان جوان ایرانی و ارمنستانی آنقدر که میبایست با پیشینه تاریخی مارکو گریگوریان آشنا نباشند ولی خوشحالیم که در تهران و همزمان با یکصدمین سال تولد این هنرمند، نمایشگاهی در همکاری با موزه هنرهای معاصر تهران برگزار کردیم.
جوانان و هنرمندان نسل جوانتر ایران اکنون این فرصت تاریخی و استثنایی را دارند که به موزه بیایند و فعالیتهای مارکو و زندگی شخصیاش را در کنار آثار، آرشیو و مستنداتی که ارائه شده است، ببینند.
