در اوایل قرن نوزدهم فقط نمایشگاه‌های صنعتی به صورت منظم و مدون برگزار می‌شدند. این نمایشگاه‌ها در دوران انقلاب صنعتی متولد شدند و هدفشان نشان دادن دانش، توسعه و نوآوری بود. همین امر موجب شد تا در سال 1844 نمایشگاه صنعتی فرانسه در پاریس برگزار شود؛ این نمایشگاه زمینه‌ساز برگزاری نمایشگاه‌هایی شد که بعدتر به نمایشگاه‌های جهانی یا بین‌المللی[1] معروف شدند.

در خلال این اَبَرمجالس سازندگان، تولیدکنندگان و محققان آخرین اختراع خود را به عموم مردم نشان می‌دادند؛ برای مثال در نمایشگاه جهانی سال 1878 اختراعات مهمی مانند تلفن توسط گراهام بل یا یک فونوگراف توسط توماس ادیسون ارائه شدند. در راستای ایجاد انگیزه در این نمایشگاه‌ها به محصولات یا آثار هنری منتخب جوایزی نیز اهدا می‌شد.

بنابراین می‌توان گفت نمایشگاه‌ بین‌المللی پدیده‌ای بود که تقریباً از نیمه‌ی قرن نوزدهم آغاز شد و از یک نمایشگاه صنعتی به نمایشگاهی بدل شد که در آن از دستاوردهای تکنولوژیک گرفته تا دستاوردهای مهم تجاری و یا حتی فرهنگی عرضه می‌شد.

اولین نمایشگاه جهانی در سال 1851 در لندن برگزار شد. این رویداد در ابتدا در شهرهای آمریکا و اروپا برگزار می‌شد اما به تدریج در کشورهای مستعمره‌ای همانند هندوستان یا استرالیا نیز برگزار شد. «آمار بازدیدکنندگان از نمایشگاه‌های بین‌المللی گاهی حیرت‌انگیز است. به عنوان مثال نمایشگاه جهانی 1889 پاریس در طول شش ماه برگزاری آن بیش از 32 میلیون بازدیدکننده داشته است؛ از نمایشگاه جهانی لندن هم در سال 1851 بیش از شش میلیون نفر بازدید کرده‌اند و حتی نمایشگاه 1883 کلکته بیش از یک میلیون بازدیدکننده به خود دیده است.» (دل‌زنده، 1396: 149)

در سال1900 نمایشگاه‌ها شکل دیگری به خود گرفتند. اعتماد به نفسی که کشورها در صنعت و پیشرفت داشتند رو به اتمام بود. در نتیجه افکار عمومی سودمندیِ چنین نمایشگاه‌هایی را زیر سوال می‌برد. بنابراین شرکت‌کنندگان در نمایشگاه‌های پس از 1900 به جای تمرکز بر پیشرفت و ارتقای تکنیک، بر جنبه‌ی تجاری تمرکز بیشتری کردند.

جالب آن‌که هیچ قانونی برای این نمایشگاه‌ها وجود نداشت، تنها کشور برگزارکننده مقررات خود را تعیین می‌کرد. بنابراین در 26 اکتبر 1912 در برلین آیین‌نامه‌ای در مورد نمایشگاه‌های بین‌المللی به امضا رسید، اما جنگ جهانی اول تصویب این قانون را متوقف کرد. در نهایت در 1928 در پاریس کنوانسیون نهایی توسط 39 کشور تنظیم و امضا شد و در این زمان دفتر بین‌المللی نمایشگاه‌ها (BIE) تأسیس شد.

نخستین شرکت ایران در یک نمایشگاه در عرصه‌ی جهانی درست مصادف با برگزاری اولین دوره‌ی نمایشگاه‌های جهانی بود. در ایران با فراخوان امیرکبیر صنعتگران کالاهای ایرانی مانند صنایع دستی نظیر فرش، کاشی یا پارچه‌های قلمکار و دیگر محصولاتی همچون خشکبار را برای عرضه در غرفه‌ی ایران در لندن آماده کردند. نمایشگاه لندنِ 1851 یکی از مهم‌ترین این نمایشگاه‌ها محسوب می‌شود. یکی از دلایل آن ساختمان آن است. بنای این نمایشگاه یک خانه‌ی شیشه‌ای بود که با الهام از باغ‌های شالامار[2] ساخته شده بود. در معماری داخلی این بنا نیز درختان و مجسمه‌ها حضور پررنگی داشتند.

 این ساختمان بعدها در منطقه‌ای دیگر در جنوب لندن در ابعادی بزرگتر دوباره اجرا شد و به «کریستال پالاس» شهرت یافت. این بنای شگفت‌انگیز که یک موفقیت مهندسی و معماری به حساب می‌آمد، تنها طی 9 ماه ساخته شد و در نهایت در آتش‌سوزی ۳۰ نوامبر ۱۹۳۶ از بین رفت.

کشورهای مختلف در نمایشگاه‌های جهانی تلاش می‌کردند تا غرفه‌شان بازنمایی از هویت ملی و فرهنگی آن‌ها باشد و در این راه از هنر نیز بهره می‌گرفتند. یکی از پرافتخارترین هنرمندانی که آثارش در غرفه‌ی ایران به نمایش گذاشته شد، محمدحسین مصورالملکی بود. دو اثر «جنگ نادرشاه افشار و محمدشاه هندی» و «تخت جمشید» از او در نمایشگاه بین‌المللی بروکسل در سال 1958 به نمایش گذاشته شد که «تخت جمشید» توانست دیپلم عالی افتخار و مدال طلای نمایشگاه را برای او به ارمغان آورد.

از میان نمایشگاه‌های جهانی که ایران در آن‌ها شرکت کرده است می‌توان به نمایشگاه سال ۱۸۷۳ وین اشاره کرد. غرفه‌ی ایران توسط استاد اسماعیل در مدت سه ماه که به وین اعزام شده بود، ساخته شد. این غرفه با فرش‌های نفیس ایرانی تزئین شده بود و توجه بسیاری را به خود جلب کرد به طوری‌که به گفته‌‌ی ویلهلم فلور پس از این نمایشگاه تقاضا برای فرش ایرانی دو برابر شد و اروپاییان برای خرید قالی راهی ایران شدند و کارگاه‌های جدیدی در ایران افتتاح شد.

همچنین نمایشگاه سال ۱۸۸۹ پاریس که ناصرالدین شاه از آن بازدید کرده بود از مهم‌ترین نمایشگاه‌های جهانی برای ایران بود.

در ادامه تصاویری از غرفه‌های ایران در نمایشگاه‌های 1878 پاریس در کنار غرفه‌ی عثمانی و نمایشگاه 1900 پاریس دیده می‌شود.

همچنین در تصویر زیر گروهی از بازیگران تئاتر درون غرفه‌ی ایران در نمایشگاه جهانی سال 1900 در پاریس مشاهده می‌شوند.

منابع:

1. دل‌زنده، سیامک (1396). تحولات تصویری هنر ایران بررسی انتقادی، 1396، تهران: نشر نظر.
2. وبسایت حامد خسروی: www.hamedkhosravi.com (بسیاری از تصاویر از وبسایت حامد خسروی برداشته شده است.)
3. https://en.worldfairs.info/histoire.php
4. https://en.wikipedia.org/wiki/World%27s_fair