اکثریت جامعه‌ی گالری‌داران ایران را زنان تشکیل می‌دهند؛ اگر به تاریخ توسعه‌ی نخستین گالری‌های حرفه‌ای در ایران بازگردیم، باز هم حضور زنان را در آن پرقدرت می‌یابیم؛ از«گالری بورگِز» افسانه بقایی گرفته، به‌عنوان کسی که جریان سقاخانه را بعد از بی‌ینال سوم تهران ترویج داد، تا «گالری سیحون» زیر نظر معصومه سیحون که با تشکیل هیئتی متشکل از هنرمندان و روزنامه‌نگاران، هنرمندان سایر شهرها را به نمایش در آورد.

در دوران بعد از انقلاب، در سال 1367، «گالری گلستان» را لیلی گلستان در خانه‌ی پدری خود افتتاح کرد و اولین نمایش آن، آثار سهراب سپهری، از مجموعه‌ی خانوادگی‌شان بود.[1] سهراب سپهری، همچنین، یکی از نخستین خریدهای عمده‌ی مانا جلالیان، مجموعه‌دار ایرانی، است.

مانا جلالیان، به‌عنوان یک طراح داخلی حرفه‌ای، می‌بایست عناصری را برای پروژه‌های خود شناسایی و منبع‌یابی می‌کرد و در این میان آثار هنری، جزئی تکمیل‌کننده بودند. با گسترش فعالیت‌های جلالیان، مجموعه‌ی هنری او نیز رشد کرد. مانا جلالیان مشتریانی از چهره‌های برجسته‌ی آسیایی داشت و با افزایش درآمد قابل‌تصرف خود، هنر به مکانی امن برای سرمایه‌گذاری او تبدیل شد. نخستین خرید جلالیان، به علاقه‌ی دیرینه‌ی او به سپهری باز می‌گشت، ولی مجموعه‌ی کنونی‌اش توسط امید تهرانی صاحب «گالری اثر» کیوریت شده است. هدف این مجموعه‌دار از گردآوری مجموعه‌‌اش ارتقاء جایگاه و ارزش هنرمندان مدرن و معاصر ایرانی در صحنه‌ی هنر جهانی است، هدفی که با یک زن ایرانی دیگر، یعنی مژگان اِندجاوی-بارب،[2] مشترک است.[3]

اِندجاوی-بارب، کیوریتور و مجموعه‌دار ایرانی، در رشته‌ی علوم سیاسی و جامعه‌شناسی تحصیل کرد و پس از سفرهای متعدد، در ژنو مستقر شد. بارب، ضرورت ایجاد ارتباط میان هنرمندان ایرانی و مخاطب غربی را احساس می‌کرد، بدین جهت پلتفرم حمایتی «آی‌اِل‌اِل‌ا‌ِی»[4] را در سال 2005 و به دنبال آن «باغ ایرانی ژنو» (2006) و «پروژه‌های هنری اِندجاوی-بارب» (2011) را راه‌اندازی کرد.[5] در نگاه بارب، تماشای صِرف تصاویر نمایشگاه‌ها، پیام هنرمندان را به‌طور دقیق به مخاطب انتقال نمی‌دهد، از این رو، پروژه‌های رزیدنسی و حمایتی متنوعی را برای کمک به هنرمندان ایرانی تدارک دیده است.[6] یکی از پروژه‌های اخیر بارب با همکاری «مجموعه‌ی هنری اِم‌آی‌اِی»[7] نمایشگاه «سرندیپیتی»[8] (17 اسفند 1400 – 11 فروردین 1401) نام داشت، این نمایش بیش از 30 اثر از هنرمندان زن را از 10 کشور خاورمیانه‌ به تماشا می‌گذاشت، که در بین هنرمندان گنجانده شده نام شیرین نشاط نیز به چشم می‌خورد.[9] مؤسس «اِم‌آی‌اِی»، یعنی آلخاندرا کاسترو ریوسِکو،[10] این سازمان را برای ایجاد برابری بین هنرمندان زن و مرد راه‌اندازی کرده است و با نمایش «سرندیپیتی» در «مرکز کتابخانه‌ی هنر و طراحی هنری ال صفا»[11] همزمان با «آرت دبی» (2022)، خود را به‌عنوان مرکزی که به ارتقاء جایگاه هنرمندان زن می‌پردازد در خاورمیانه شناساند؛ مجموعه‌ی «اِم‌آی‌اِی» یک سازمان هنری غیرانتفاعی و بشردوستانه است و در نتیجه در حوزه‌ی فروش آثار فعالیت نمی‌کند، گونه‌ی سازمانی که در سطح خاورمیانه نمونه‌های زیادی از آن وجود ندارد. در خاورمیانه، این گالری‌های تجاری هستند که به نمایش‌های غیرفروشی می‌پردازند، یکی از مثال‌های بارز آن گالری تجاری «لیلا هلر» است که بی‌شک یکی از مهم‌ترین گالری‌های منطقه محسوب می‌گردد. این مرکز از زمان تأسیس خود از سه دهه‌‌ی پیش شهرتی جهانی در زمینه‌ی معرفی و ارتقاء هنرمندان خاورمیانه کسب کرده است و علاوه بر علاقه‌مندی‌ صاحب آن برای گنجاندن هنرمندانش در بازار هنر جهانی، به‌مانند «اِم‌آی‌اِی»، برنامه‌های کیوریتوریال و آموزشی تاریخ هنری را نیز دنبال می‌کند.[12]

زمانی‌که اِکوسیستم هنر خاورمیانه را مرور کنید، زنان را بی‌شک یکی از اصلی‌ترین بازیگران آن خواهید یافت. رُز عیسی[13] یکی از این بازیگران است؛ وی بیش از سی سال در زمینه‌ی معرفی هنر خاورمیانه، خصوصاً ایران، در بریتانیا فعالیت کرده و افزون بر کیوریتوری نمایشگاه‌های مختلف، به کلکسیون‌های مختلف جهان نیز مشاوره داده است. عیسی از طریق  برپایی نمایشگاه‌ها و شرکت در جشنواره‌های سینمایی متعدد، مخاطبان غربی را با هنرمندانی آشنا ساخته که از آن زمان به ستاره‌هایی بین‌المللی تبدیل شده‌اند. از آن جمله‌اند: شادی قدیریان، بهمن قبادی، فتحی حسن و فرهاد مشیری.

رویا خواجوی ایرانی دیگری است که به‌طور گسترده در زمینه‌ی ترویج هنر و هنرمندان ایرانی فعال است. پروژه‌ی اخیر او در نمایشگاه «عکس لندن» (1402) با همکاری «هنر زیبای نمازی»، شش هنرمند عکاس ایرانی را ارائه می‌داد که تابوهای قومیتی، جهت‌گیری‌های جنسیتی و همچنین مسائل محیط زیستی را به چالش می‌کشیدند.[14] خواجوی به دنبال ایجاد آگاهی و گفت‌وگو میان فرهنگ‌های مختلف است و از سال 2008، فعالانه، نمایشگاه‌های بسیاری را در سراسر خاورمیانه برای مؤسساتی نظیر«موزه‌ی گوگنهایم» و «انجمن آسیا» رهبری کرده است.[15]

در کنار کیوریتورها و گردانندگان هنری صاحب نام، بیشتر گالری‌های منطقه نیز گردانندگانی زن دارند: در این زمینه می‌توان از «گالری هنری سبز»،[16] «فضای هنری طبری»[17] و «آرت تالکز گالری»[18] نام برد. مورد اخیرالذکر، توسط فاتن مصطفی-کنفانی،[19] مورخ هنر مصری راه‌اندازی شده است؛ این گالری در زمینه‌ی ارتقاء جایگاه هنرمندان مصری و در رابطه با انتشار کاتالوگ‌های تشریحی فعالیت می‌کند.

در میان این فعالین هنری زن، نویسندگان بسیاری نیز در عرصه‌ی هنر خاورمیانه حضور دارند؛ و نگار عظیمی یکی از چهره‌های شناخته شده‌ی آن است. عظیمی، نویسنده، ویراستار، کیوریتور و دبیر مجله‌ی هنری و پروژه‌ی کیوریتوریال «بَدون»[20] است؛ «بَدون»، از سال 2004، جای خالی پوشش اخبار فرهنگی و هنری خاورمیانه و هنرمندان دیاسپورا را پر کرد و از آغاز بستری برای پرسش‌ها و دیدگاه‌های نوین فراهم آورد. عظیمی در مجلات و نشریات هنری نام‌داری چون «فریز»، «نیویورک تایمز» و «آرت‌فوروم» قلم زده و با «بَدون» برنده‌ی برخی از شناخته‌شده‌ترین جوایز در جهان نشریات شده است. [21]

نقش زنان تنها در نوشتن در مورد تغییرات هنر خاورمیانه و معرفی آن خلاصه نمی‌گردد، بلکه ایشان در بطن این دگردیسی‌ها نیز حضوری فعال دارند؛ نمونه‌ی مثال‌زدنی آن حور القاسمی[22] مؤسس و مدیر «بی‌ینال شارجه» است. آذر محمودیان، از دیگر نام‌های مطرح منطقه است که در سطح بی‌ینال‌های ایران و جهان فعالیت داشته است؛ محمودیان، کیوریتور مهمان در یازدهمین «بی‌ینال گوانجو» (2016) بود و از سال 1388 تا 1394 در گردانندگی فضای هنری «کَف» در تهران همکاری داشته است.

ایجاد تشکل‌ها و گروه‌های هنری از حوزه‌های دیگری است که زنان خاورمیانه در آن فعالیت داشته‌اند؛ مثال‌های ایرانی آن گروه‌های «دنا» (1380)[23] و «ایفا» (1382)[24] هستند، که اعضایی ثابت و بعضاً متغیر داشتند. در سایر کشورهای خاورمیانه نیز نمونه‌هایی را می‌توان ردیابی کرد؛ «مجموعه‌ی بنات»[25] از این جمله است. سارا صفوان،[26] مؤسس این پلتفرم مستقل، این مکان را برای نمایش و بحث در مورد روابط متقابل و زنانگی در خاورمیانه و شمال آفریقا ایجاد کرده است؛ این مجموعه تاکنون نمایشی در «آرت دبی» داشته و حتی کتابی با نام «در بحبوحه‌ی خاورمیانه»[27] در مورد سن بلوغ زنان در جهان عرب انتشار کرده است.

در آخر، تاریخ فعالیت زنان در عرصه‌ی هنر خاورمیانه به گذشته‌ای دورتر از دوران معاصر بازمی‌گردد: زنان همواره نقشی تعیین‌کننده و جریان‌ساز در منطقه بازی کرده‌اند؛ از راه‌اندازی کلوپ‌‌های ادبی گرفته که از قرن‎‌ها پیش جزئی از مشغولیت زنان محسوب می‌شده تا تأسیس گالری‌های جریان‌ساز در عصر کنونی که هنرمندان را وارد عرصه‌ی جهانی می‌کند. با آنکه شناسایی و معرفی تمامی این شخصیت‌ها مقدور نیست، اما آنچه مشخص است اثرگذاری روزافزون محسوس و نامحسوس زنان در بستر هنر خاورمیانه است.