حضور در دوسالانه، منجر به فرصت‌هایی برای هنرمندان شرکت‌کننده برای پیوستن به جریان تبادل فرهنگی در سراسر جهان می‌گردد. به همین دلیل بسیاری از اساتید، هنرمندان، منتقدان و مورخان هنر از سراسر جهان در این نمایش هنری حضور دارند. در این رویداد، نقش هنر از یک ابزار آموزشی به یک رسانه ارتباطی تبدیل شده است. احتمالاً یکی از رازهای ماندگاری دوسالانه، انطباق آن با نیازهای در حال تغییر و فرهنگ‌های هنری در حال تحول است. از طرف دیگر، حضور در دوسالانه ونیز تنها جنبه فرهنگی و هنری ندارد و از منظر اقتصاد هنر هم دارای اهمیت است.
ما در این گزارش ضمن مرور تاریخچه بی‌ینال ونیز و روندی که طی ۱۲۰ سال از آغاز برگزاری‌اش طی کرده، به رابطه این رویداد هنری و فروش آثار هنری می‌پردازیم.
مازاد پورسانت به خیریه‌ها رسید
دوسالانه ونیز در سال ۱۸۹۵ به عنوان یک نمایشگاه محلی تأسیس شد. یکی از اهداف اصلی این رویداد ایجاد بازاری جدید برای هنر معاصر بود. یک دفتر فروش به هنرمندان در یافتن مشتری و فروش آثارشان کمک می‌کرد و در قبال آن، 17% پورسانت (سهمی از سود) را دریافت می‌کرد. بیش از نیمی از آثار به نمایش گذاشته شده، فروخته شدند و برگزارکنندگان آنقدر کمیسیون به دست آوردند که توانستند مقدار زیادی پول نقد را به امور خیریه اهدا کنند.
می‌توان گفت ماجرای شکل‌گیری دوسالانه ونیز از تصمیم مدیران شهری ونیز برای برپایی یک دوسالانه و نمایشگاه کلید خورد. شورای شهر ونیز به ریاست شهردار آن، ریکاردو سلواتیکو در ۱۹ آوریل ۱۸۹۳ قطعنامه‌ای را برای برپایی دوسالانه (نمایشگاه دوسالانه هنر ایتالیایی) تصویب کرد. طبق این قطعنامه، نمایشگاه در ۲۲ آوریل ۱۸۹۴ افتتاح شد و بخشی از نمایشگاه برای هنرمندان خارجی منتخب در نظر گرفته شد.
در طول سال‌های 1894 تا 1895 کار روی ساخت مکان نمایشگاه در «جیاردینی» (Giardini di Castello)ادامه یافت. این طرح توسط معماری به نام انریکو ترویساناتو و نمای نئوکلاسیک هم توسط هنرمند ونیزی، ماریوس دی ماریا انجام شد. نام این مکان در ابتدا «پرو آرت» (Pro Art) بود و پس از آن به «غرفه ایتالیا» تغییر نام یافت و در نهایت وقتی اولین نمایشگاه بین‌المللی هنر در شهر ونیز در ۳۰ آوریل آغاز به کار کرد، با حضور ۲۲۴ هزار بازدیدکننده مورد استقبال قرار گرفت.
ورود نام‌های مشهور
در ۱۸ مه ۱۹۰۲ گالری کا پسارو (Ca'Pesaro) به وصیت دوشس بویلاکوآ لاماسا (Bevilacqua-La Masa) افتتاح و مدیریت آن به دبیرخانه دوسالانه واگذار شد و تا سال ۱۹۱۰ نام‌های مشهور کم کم وارد این رویداد شدند. یک اتاق به گوستاو کلیمت نقاش اتریشی، یک نمایش تک نفره برای پیر اُگوست رنوار، نقاش فرانسوی و یک نمایش به گوستاو کوربه نقاش فرانسوی اختصاص داده شد.
یک اتفاق دیگر هم افتاد. فرادلتو سرپرست نمایش‌های هنری از بیم آن که اثر پابلو پیکاسو، نو و متفاوت است و احتمال دارد افکار عمومی را شوکه کند، آن را از سالن اسپانیا در مرکز پالاتزو حذف کرد هرچند این هنرمند اسپانیایی چند سال بعد، در سال 1948، اولین اثرش را به صورت رسمی در دوسالانه ونیز به نمایش گذاشت.
مشارکت کشورهای دیگر
نمای غرفه پرو آرت یا ایتالیا در سال ۱۹۱۴ بازسازی شد و با افتتاح غرفه روسیه، تعداد غرفه‌های ملی در جیاردینی به غیر از پاویون ایتالیا به هفت غرفه رسید. بلژیک در سال ۱۹۰۷، مجارستان در سال ۱۹۰۹، آلمان در سال ۱۹۰۹، بریتانیا در سال ۱۹۰۹، فرانسه در سال ۱۹۰۹ و روسیه در سال ۱۹۱۴ شش کشوری بودند که غرفه‌هایشان به بخش جیاردینی اضافه شد.
حضور آوانگاردها
وقوع جنگ جهانی اول باعث شد برگزاری دوسالانه در سال‌های 1916 و 1918 لغو شود. اما در دوره بعد که در سال ۱۹۲۰ روی داد، اولین حضور هنر آوانگارد نیز اتفاق افتاد. حضور آوانگاردها به تصمیم ویتوریو پیکا، منتقد هنری و دبیرکل دوسالانه برمی‌گشت. او از سال ۱۹۰۸ به آثار امپرسیونیست‌هاو پست امپرسیونیست‌ها علاقه‌مند شده بود. در سال ۱۹۲۲ هم نمایشگاهی شامل مروری بر آثار مودیلیانی و نمایشگاهی از مجسمه‌های هنرمندان آفریقایی برگزار شد. در نتیجه این انتخاب‌ها، زمینه انتقادها هم فراهم شد و شورای شهر برای محدود کردن دبیرکل دوسالانه، یک هیئت اداری تشکیل داد تا در کنار او کار کند. فعالیت این هیئت تا سال ۱۹۳۰ برقرار ماند.
جنگ و جشنواره‌های جدید
در دهه ۱۹۳۰ جشنواره‌های جدیدی به این برنامه هنری اضافه شد. در همین سال، شاهد جشنواره موسیقی ونیز بودیم. جشنواره فیلم ونیز هم در سال ۱۹۳۲ برگزار شد که اولین جشنواره فیلم در تاریخ هنر محسوب می‌شود. از دیگر شاخه‌های هنری که به این رویداد اضافه شد، جشنواره بین‌المللی تئاتر بود. این جشنواره در سال۱۹۳۴ برای اولین‌بار برگزار و پس از سال ۱۹۳۶ به یک رویداد سالانه تبدیل شد. همچنین در سال‌های ۱۹۳۲ و ۱۹۳۴ دو همایش شعر توسط دوسالانه و دو نمایشگاه از هنر ایتالیایی در خارج از کشور برگزار شد.
از سال ۱۹۳۵، جشنواره سالانه ونمای پاویون ایتالیا بازسازی شدند اما با آغاز جنگ جهانی دوم، فعالیت‌های دوسالانه در سپتامبر ۱۹۴۲ متوقف و آخرین دوره نمایشگاه هنر در این سال برگزار شد. دیگر رویدادهای هنری در ونیز هم از این قائده مستثنی نبودند و جشنواره فیلم ونیز بین سال‌های ۱۹۴۳ و ۱۹۴۵ به حالت تعلیق درآمد هرچند در سال ۱۹۴۶ مجدداً آغاز به کار کرد. جشنواره‌های موسیقی و تئاتر هم در سال ۱۹۴۷ از سر گرفته شدند.
بااینحال دوسالانه هنر ونیز با فاصله‌ای اندک در مقایسه با جشنواره فیلم، تئاتر و موسیقی بازگشایی شد. پس از آنکه از سال ۱۹۴۲ دوسالانه هنر ونیز متوقف شده بود، این رویداد به عنوان اولین نمایشگاه پس از جنگ جهانی و سقوط فاشیسم در سال ۱۹۴۸ با یک نمایش بزرگ بازگشایی شد. دبیر این رویداد، رودولفو پالوچینی، مورخ هنر بود که با آثاری از هنرمندان امپرسیونیست و بسیاری از هنرمندان شناخته شده مانند مارک شاگال، پاول کله، ژرژ براک، پل دلوو، جیمز انسور و رنه ماگریت و مروری بر آثار پیکاسو، نمایشگاه را از سرگرفت.
همانطور که پیش از این اشاره شد، در این سال پیکاسو به صورت رسمی وارد دوسالانه ونیز شد. نمایشگاهی از مرور کارهایش با ۱۹ اثر از او به نمایش گذاشته شد. درعین حال، از پگی گوگنهایم دعوت شد تا مجموعه مشهور خود را که در نیویورک نگهداری می‌شد در ونیز به نمایش بگذارد. این مجموعه که شامل ۱۳۶ اثر است بعدها به صورت دائم در ونیز نمایش داده شد.
شیر طلایی سنت مارک
یکی دیگر از اتفاق‌هایی که در دوسالانه ونیز روی داد، اهدای شیر طلایی بود. دوسالانه ونیز در سال ۱۹۴۹ «شیر طلایی سنت مارک» را که یکی از شناخته شده‌ترین نمادهای جمهوری باستانی ونیز بود، معرفی کرد. در سال ۱۹۵۴، این جایزه برای همیشه شیر طلایی نام گرفت و تا به امروز هر ساله به برندگان رویداد اهدا می‌شود. در سال‌های ۱۹۴۸ تا ۱۹۵۴ و در زمان پالوچینی، نمایشگاه‌های هنری به رصدخانه‌ای برای هنر معاصر و آثار آوانگارد تبدیل شد. جوایزی به ژرژ براک (۱۹۴۸)، هنری ماتیس (۱۹۵۰)، دافی (۱۹۵۲)، ماکس ارنست و ژان آرپ (۱۹۵۴) اهدا شد.
در سال ۱۹۵۰، غرفه‌ی ایالات متحده آثاری از جکسون پولاک و آرشیل گورکی و در سال ۱۹۵۴ تعداد ۲۷ اثر از ویلیام دکونینگ را به نمایش گذاشت. الکساندر کالدر در سال ۱۹۵۲، اولین هنرمند بزرگ آمریکایی بود که برنده جایزه بزرگ مجسمه‌سازی شد.
در سال ۱۹۵۸ نمایشگاه هنرمندان جوان ایتالیایی و خارجی برنامه‌ریزی شده و آثارشان به نمایش گذاشته شد. جشنواره تئاتر نیز با نمایشنامه‌های اوژن یونسکو و ساموئل بکت توجه بسیاری را جلب کرد. این رویداد در سال ۱۹۶۴ اروپا را با هنر پاپ آشنا کرد. آمریکایی‌ها این هنر را در ساختمان کنسولگری ایالات متحده در سن گرگوریو به نمایش گذاشتند. رابرت راوشنبرگ اولین هنرمند آمریکایی بود که برنده جایزه بزرگ شد. او جوان‌ترین هنرمندی بود که تا به امروز برنده این جایزه شده است.
اعتراض‌های دانشجویی و بازار هنر
فروش آثار هنری تا سال ۱۹۶۸ بخشی مهم از دوسالانه باقی ماند اما با اعتراض‌های دانشجویی و رویدادهای سیاسی در سال ۱۹۶۸، فعالیت دوسالانه ونیز متوقف شد و هیچ جایزه ای اهدا نشد. بعد از چند سال وقفه، جشنواره سینمایی در سال ۱۹۸۰ و در سال ۱۹۸۶ نمایشگاه هنر از سر گرفته شدند. بااینحال می‌توان گفت تأثیر این وقفه اثرش را روی دوسالانه گذاشت چراکه با آغاز تغییرات نهادی و اصلاحات، دوسالانه در سال ۱۹۷۳ اساسنامه جدیدی تدوین کرد و بدین ترتیب با تصمیم مدیران دوسالانه ونیز، بخش فروش از این رویداد حذف شد.
اشاره به این نکته هم مهم است، با وجود اینکه امروزه فروش آثار در برنامه دوسالانه قرار ندارد اما همچنان تأثیرهای مهمی در بازار هنر دارد. برای مثال در سال ۲۰۰۷، گالری «مکعب سفید» لندن بیشتر آثار تریسی امین را که در غرفه بریتانیا نمایش داده شده بودند، قبل از افتتاح رسمی دوسالانه به فروش رساند. در طول این سال‌ها نمونه‌های مشابه بسیاری مانند آثار تریسی امین اتفاق افتاده است.
افزودن موضوع
نمایشگاه بین‌المللی هنر برای اولین‌بار در سال ۱۹۷۲ دارای موضوعی به نام «کار یا رفتار» شد. این روند تا به امروز ادامه داشته است و تمامی نمایشگاه‌های هنری دارای عنوان هستند.
درحالی که روند برگزاری دوسالانه ونیز به سمت استواری پیش می‌رفت و نمایشگاه‌ها به سمت موضوعی شدن می‌رفتند، از اواسط دهه ۷۰ میلادی بار دیگر این دوسالانه دچار وقفه شد. در سال ۱۹۷۴ و ۱۹۷۵ رویدادهای تئاتر و سینما تحت عنوان «آزادی برای شیلی» برگزار شدند اما نمایشگاه بین‌المللی هنر برپا نشد اگرچه برای دوره بعد یعنی در سال ۱۹۷۶ باردیگر از سرگرفته شد. در همین سال یک اتفاق دیگر هم صورت گرفت و دوسالانه ونیز شاهد افتتاح دفتر مرکزی جدید و آرشیو تاریخی هنرهای معاصر شد.
تعیین یک مدیر دائمی
دوسالانه در سال ۱۹۷۹ تحت ریاست جوزپه گالاسو دچار تغییراتی شد که به موجب آن هر یک از بخش‌های هنری، یک مدیر دائمی برای سازماندهی فعالیت خود داشته باشند. در سال ۱۹۸۰ بخش معماری به رویدادهای هنری ونیز اضافه شد. این بخش به سرپرستی پائولو پورتوگسی راه‌اندازی شد.
در سال ۱۹۸۴، نمایشگاه هنر، با موضوع «هنر و هنرها» (Arte e arti) و به سرپرستی مائوریزیوو کالوسی برپا شد. مائوریزیوو کالوسی در سال ۱۹۸۶، به عنوان مدیر بخش هنرهای تجسمی، جایزه Gran premi را که از زمان اعتراضات در سال ۱۹۶۸ تعیین نشده بود، احیا کرد. این نمایشگاه رابطه بین هنر و علم را بررسی کرد.
چهل و سومین نمایشگاه هنر در سال ۱۹۸۸ به سرپرستی کاراندنت با عنوان « مکان هنرمندان» و چهل و چهارمین دوره آن در سال ۱۹۹۰ با عنوان «بُعد آینده» برگزار گردید.
در سال ۱۹۹۲ در تدارک صدمین سالگرد دوسالانه، دو کنگره در ونیز و رم برگزار شد تا در مورد چشم‌اندازهای اصلاح این سازمان بحث شود. همچنین کیوریتورهای بخش‌های مختلف تعیین شدند از جمله آشیل بونیتو اولیوا برای هنرهای تجسمی، گیلو پونتکوروو برای سینما و ماریو مسینیس برای موسیقی.
در سال ۱۹۹۵ و در صدمین سالگرد این رویداد، سی و چهارمین جشنواره تئاتر، چهل و ششمین نمایشگاه بین‌المللی هنر، چهل و ششمین جشنواره موسیقی و پنجاه و دومین جشنواره فیلم برپا شدند.
چهل و هفتمین نمایشگاه هنر در سال ۱۹۹۷، به سرپرستی ژرمانو سلانت، حول نمایشگاهی با عنوان «آینده، حال، گذشته» می‌چرخید که در آن سه نسل از هنرمندان سال‌های ۱۹۶۷ و ۱۹۹۷ حضور داشتند. در مجموع، این نمایشگاه میزبان ۵۸ کشور شرکت‌کننده بود. شیرهای طلایی به هنرمندان مشهوری همچون ماریانا آبراموویچ و گرهارد ریشتر اهدا شدند.
تبدیل شدن به یک نهاد هنری
در سال ۱۹۹۸ تصمیم گرفته شد دوسالانه از یک سازمان خودگردان به یک نهاد بدل شود، بنابراین در سال ۱۹۹۹ دوسالانه با رویکردی جدید آغاز شد: چهل و هشتمین نمایشگاه بین‌المللی هنر، فضاهای تاریخی آرسنال را بازیابی و بخش جدیدی برای نمایش‌های زنده مانند تئاتر، موسیقی و رقص ایجاد کرد. جشنواره سال ۲۰۰۱ با عنوان «شکسپیر و شکسپیر» برای همه بخش‌های دوسالانه در ادای احترام به جهان شکسپیر برگزار گردید.
رویکرد جهانی
در سال ۲۰۰۳ پنجاهمین نسخه این رویداد هنری با ۱۰ نمایشگاه توسط ۱۲ کیوریتور برگزار شد که نیمی از آنها بر هنر آفریقا، آسیا و آمریکای لاتین تمرکز داشتند. بدین ترتیب دوسالانه ونیز وارد جریان جهانی‌شدن هنر شد.
نمایشگاه بین‌المللی هنر، پنجاهمین دوره خود را در سال ۲۰۰۵ با موضوع «رویاها و نبردها- استبداد تماشاگر» برگزار کرد. این عنوان را فرانچسکو بونامی، سرپرست نمایش انتخاب کرده بود و این نمایشگاه رکورد ۲۶۰ هزار بازدیدکننده را زد. همچنین دولت ایتالیا اصلاحات دوسالانه را که توسط وزیر فرهنگ ارائه شده بود، تصویب کرد. در نتیجه، این دوسالانه به بنیادی تبدیل شد که پذیرای مشارکت بخش خصوصی باشد. بدین ترتیب دوسالانه هنر ونیز در سال ۲۰۰۴ به یک بنیاد تبدیل شد.
در سال ۲۰۰۷ پنجاه و دومین نمایشگاه بین‌المللی هنر به کارگردانی رابرت استور برگزار شد. عنوان این نمایش «با حس‌تان فکر کنید – با ذهن‌تان فکر کنید»، بود. این نمایشگاه حدود ۳۲۰ هزار بازدیدکننده را در یک دوره افتتاحیه ۱۶۵ روزه جذب کرد که بیشترین تعداد در ۲۵ سال گذشته‌اش بود.
استقبال بازدیدکنندگان
در سال ۲۰۰۷ که محل دائمی پاویون ایتالیا به آرسنال تغییر مکان داد، مؤسسات و کشورهای بیشتری نسبت به گذشته در این رویداد برای خود غرفه اجاره کردند و در سال ۲۰۰۹ دوسالانه ونیز دفاتر مختلفی از جمله در وگا، دروازه علم و فناوری ونیز افتتاح نمود. پنجاه و چهارمین نمایشگاه بین‌المللی هنر در سال ۲۰۱۱ توسط مورخ و منتقد هنر بیچه کوریگر برگزار شد. این نمایشگاه «ایلومینیشنز» (ILLUMINations) نام داشت و بیش از ۴۴۰ هزار بازدیدکننده را به خود جذب و آن را به یک رکورد جدید برای نمایشگاه تبدیل کرد اما در سال ۲۰۱۳ این رکورد شکسته شد و به ۴۷۵ هزار بازدیدکننده برای پنجاه و پنجمین نمایشگاه بین‌المللی هنر رسید که با عنوان «کاخ دانشنامه» ( Encylopedic Palace)به سرپرستی ماکسیمیلیانو برگزار شد.
درباره نرخ بازدیدکنندگان باید گفت که رکورد آنها طی سال‌ها رو به رشد بوده است. میزان بازدیدکنندگان در سال ۲۰۱۵ پنجاه و ششمین دوسالانه ونیز با عنوان «همه آینده‌های جهان» به ۵۰۱ هزار نفر رسید. در سال ۲۰۱۷ نیز این رویداد میزبان ۶۱۵ هزار بازدیدکننده بود. پنجاه و هفتمین نمایشگاه بین‌المللی هنر به سرپرستی کریستین مکل، شامل نمایشگاه اصلی «پیروزی هنر پیروزی» (Viva Arte Viva) بیش از ۸۰ شرکت ملی، ۲۳ رویداد جانبی و پروژه ویژه با موزه ویکتوریا و آلبرت و آثار ۱۲۰ هنرمند از سراسر جهان بود.
نسخه جدید دوسالانه هنر در سال ۲۰۱۹، به سرپرستی رالف روگوف و با عنوان »امیدوارم در زمانه جالبی زیست کنید» (May You Live In Interesting Times) به روی بازدیدکنندگان باز شد. هر دو مکان آرسنال و جیاردینی، میزبان ۷۹ هنرمند بودند. این رویداد از ترکیب ۹۰ مشارکت ملی، ۲ پروژه ویژه و ۲۱ رویداد جانبی تشکیل شد. این نمایشگاه ۲۴ هزار متخصص را گردهم آورد. ابتکارهای جدید شامل نمایشگاه عکاسی دیواین (Divine) در فورته مارگرا به سرپرستی سیسیلیا آلِمانی بود که منتخبی از عکس‌های آرشیو دوسالانه را نشان می‌داد.
اثرات کرونا بر رویدادهای ونیز
در سال ۲۰۲۱، دوسالانه معماری پس از پایان دوره همه‌گیری کرونا با عنوان «چگونه با هم زندگی خواهیم کرد؟» برگزار شد. سرپرستی این رویداد را معمار و محقق، هاشم سرکیس برعهده داشت. همچنین، برای اولین‌بار فراخوان بین‌المللی دوسالانه کالج هنر اعلام شد. این فراخوان برای هنرمندان جوان زیر ۳۰ سال در نظر گرفته شده است و ۱۲ هنرمند منتخب، در یک کارگاه آموزشی شرکت کردند.
با شروع همه‌گیری کوید، برگزاری پنجاه و نهمین برنامه هنری ونیز به جای سال ۲۰۲۱ به سال ۲۰۲۲ موکول و این نمایش هنری به سرپرستی سیسیلیا آلِمانی با عنوان «شیر رویاها» و با حضور ۲۱۳ هنرمند با اکثریت زنان برگزار شد. بی‌ینال هنری ونیز در سال ۲۰۲۲، بالاترین حضور بازدیدکنندگان را تا آن زمان تجربه کرد و تعداد بازدیدکنندگان آن به ۸۰۰ هزار نفر رسید. همچنین ۸۰ شرکت ملی و ۳۰ رویداد جانبی به نمایش گذاشته شدند. شیرهای طلایی برای یک عمر دستاورد به کاترینا فریچ و سیسیلیا ویکونا برای هنر، کریستین جاتاهی برای تئاتر، سابورو تشیگاوارا برای رقص، کاترین دنوو و پل شریدر برای سینما و جورجیو باتیستلی برای موسیقی اعطا گردید.
یک خارجی در اعماق درون
دوسالانه ونیز در سال ۲۰۲۴ وارد شصتمین دوره خود شده است. این دوره از ۲۰ آوریل (اول اردیبهشت) تا ۲۴ نوامبر (۴ آذر) ۲۰۲۴ به کیوریتوری آدریانو پدروسا، اهل آمریکای جنوبی برگزار می‌گردد. عنوان آن «خارجی‌ها همه‌جا» (Foreigners Everywher) نام گرفته که با ۳۰ پروژه موازی همراه است. عنوان، برگرفته از مجموعه آثاری است که در سال ۲۰۰۴ توسط گروه «کلر فونتین» متولد پاریس و ساکن پالرمو آغاز شد. این آثار متشکل از مجسمه‌های نئونی در رنگ‌های مختلف است و به زبان‌های مختلفی عبارت «خارجی‌ها در همه جا» را نشان می‌دهد. این عبارت به نوبه خود از نام یک گروه تورینی می آید که در اوایل دهه ۲۰۰۰ در ایتالیا با نژادپرستی و بیگانه‌هراسی مبارزه می‌کرد.
پدروسا در استیتمنت (بیانیه) خود اعلام کرده است که این دوسالانه بر هنرمندان دیاسپورا تمرکز خواهد کرد و چنین توضیح می‌دهد: «دلیل این انتخاب، جهان پر از بحران‌هاست و بر تفاوت‌ها و نابرابری‌ها متمرکز است. از این منظر، عبارت «خارجی‌ها همه‌جا» معنایی دوگانه دارد: یکی آنکه هر جا که بروید و هر کجا که باشید همیشه با آن روبرو خواهید شد. خارجی‌ها - آنها / ما همه جا هستیم. دوم اینکه مهم نیست کجا خود را بیابید، همیشه واقعاً و در اعماق درونتان یک خارجی هستید».
ایرانیان در ونیز
اولین حضور ایرانیان در دوسالانه ونیز را شاید بتوان به مارکو گریگوریان، نقاش و هنرمند شناخته‌شده پیوند زد چراکه او در ایتالیا تحصیل کرد و آن‌طورکه در برخی از منابع آمده، در سال ۱۳۳۵ در دوسالانه ونیز شرکت کرد. مارکو در سال ۱۹۵۸ یا ۱۳۳۷ به عضویت هیئت داوران بین‌المللی دوسالانه ونیز درآمد و با تجربه حضور در همین دوسالانه بود که اولین دوسالانه هنری در ایران را در سال ۱۳۳۷ بنیان گذاشت تا طی توافق با وزارت فرهنگ وقت، برگزیدگان این دوسالانه به دوسالانه ونیز اعزام شوند.
درباره حضور ایرانیان در دوسالانه ونیز در دوره پیش از انقلاب، باید این نکته را هم درنظر گرفت که اطلاعات موجود در این زمینه پراکنده است و به همین دلیل سال‌شمار کاملی که بتوان جزئیات و نحوه حضور هنرمندان را از آن استخراج کرد، به سختی در دسترس است، بااینحال اطلاعات منتشر شده در این زمینه حاکی از آن است که منیر شاهرودی فرمانفرمائیان، پرویز تناولی، کامران دیبا، بهجت صدر، سهراب سپهری و.. در این دوسالانه شرکت داشته‌اند.
با وقوع انقلاب در سال ۵۷ حضور بین‌المللی هنرمندان ایرانی در خارج از مرزهای کشور مختل شد. اولین حضور ایرانیان در بی‌ینال ونیز بعد از انقلاب به سال ۲۰۰۳ برمی‌گردد. در این دوره، پاویون ایران با آثاری از بهروز دارش، حسین خسروجردی و احمد نادعلیان به معرفی هنر ایران پرداخت. در سال ۲۰۰۵ نیز آثار بیتا فیاضی و ماندانا مقدم در پنجاه و یکمین بی‌ینال ونیز به نمایش گذاشته شد.
ایران در سال ۲۰۰۷ در دوسالانه ونیز حضور نداشت اما در سال ۲۰۰۹ پاویون ایران آثاری از ایرج اسکندری، صداقت جباری و حمیدرضا آویشی را نمایش داد. پاویون ایران در دوره بعد یعنی سال ۲۰۱۱ آثاری از محمدمهدی و منیر قان‌بیگی، محسن راستانی و مرتضی دره باغی را به معرض دید عموم گذاشت. از سوی دیگر در همین سال آثار طلا مدنی، هنرمند ایرانی ـ آمریکایی در غرفه دانمارک به نمایش گذاشته شد.
در سال ۲۰۱۳، ایران به صورت رسمی در دوسالانه حضور نداشت و در سال ۲۰۱۵ آثاری از هنرمندانی همچون محمد احصایی، محمود بخشی، جمشید بایرامی و سمیرا علیخان‌زاده در بخش «چهره‌های شاخص ایرانی» در غرفه ایران به نمایش درآمد.
هنرمندان دیگری از ایران و کشورهایی مانند پاکستان، عراق، هند و افغانستان نیز به انتخاب بنیاد «فیض‌نیا» و با تأیید مرکز هنرهای تجسمی وزارت ارشاد در پاویون ایران در بینال ونیز حضور داشتند از جمله: امین آقایی، قدرت‌الله عاقلی، شهریار احمدی، پرستو آهوان، فرهاد اهرارنیا، نازگل انصاری‌نیا، رضا آرامش، علیرضا آستانه، سونیا بالاسانیان، مهدی فرهادیان، شادی قدیریان، بابک گل‌کار، قاسم حاجی‌زاده، سهند حسامیان، پوران جین‌چی، بابک کاظمی، احمد مرشدلو، فرهاد مشیری، مهرداد محب‌علی، سارا رهبر، میترا تبریزیان، پرویز تناولی، نیوشا توکلیان و صادق تیرافکن (ایران)، لیدا عبدل، شمیسا حسنی و محسن تاشا وحیدی (افغانستان)، بانی عبیدی، هما ملجی، عمران قریشی، رشید رانا و سایرا واسیم (پاکستان)، عادل عابدین، وفا بلال، آزاد ناناکی، ولید سیتی (عراق)، رشاد الاکبروف و سیتارا ابراهیموف (جمهوری آذربایجان) و شیلپا گوپتا، عمر کنوار، ریاض کومو، تی‌وی سنتوش و هما آپادیای (هند).
ارایه آثاری از هنرمندان کشورهای دیگر در پاویون ایران، با نقد و حواشی همراه شد. نکته اصلی این انتقادها آن بود که حضور هر کشور در دوسالانه ونیز قرار است به عرصه‌ای برای معرفی تحولات هنری و روند هنر در آنها بپردازد و حضور هنرمندانی از ملیت‌های دیگر در غرفه ایران، چنین اصلی را مخدوش می‌کند.
انتقادها در دوره بعد هم که مصادف با پنجاه و هفتمین دوسالانه ونیز بود، ادامه داشت. این دوره در سال 1396 برگزار شد و ایران تنها به نمایش آثار بیژن بصیری که ساکن ایتالیاست، اکتفا کرد. جدایی بصیری از فضای هنری داخل ایران مرکز این انتقادها بود.
پنجاه و هشتمین دوسالانه ونیز در سال ۲۰۱۹ )۱۳۹۸) برگزار شد و ایران آثار رضا لواسانی، سمیرا علیخان‌زاده و علی میرعظیمی را در این رویداد شرکت داد. البته مسعود اخوان‌جم هم با دو مجسمه در مقیاس بزرگ در پاویون بنیاد GAA (یك سازمان غیر انتفاعی اروپایی) در دوسالانه ونیز حضور داشت. همچنین «گالری آنلاین» در گزارشی از حضور دیگر هنرمندان ایرانی در دوسالانه ونیز خبر داده و نوشته بود، هنرمندانی از طریق موسسه غیرانتفاعی «Parasol Unit» از لندن در این رویداد شرکت کردند. این هنرمندان شامل وای. زی. کامی (کامران یوسف زاده)، فریده لاشایی، کوشنا نوابی، مرتضی احمدوند، نازگل انصاری نیا، سیا ارمجانی، میترا فراهانی، سهند حسامیان و نوید نور بوده‌اند.
یکی دیگر از اتفاق‌های روی داده برای غرفه ایران در پنجاه و هشتمین دوسالانه ونیز، توجه به پاویون ایران بود. «ایسنا» در گزارشی به نقل از «آرت نیوز» آورده است که این نشریه، غرفه ایران را در میان جذاب‌ترین‌های این نمایشگاه هنری قرار داده است.
دور بعدی دوسالانه ونیز با یک معضل جهانی روبرو شد. پنجاه و نهمین دوره مانند بسیاری دیگر از رویدادهای جهانی به دلیل شیوع ویروس کرونا در سال ۲۰۲۱ لغو شد و به سال ۲۰۲۱ موکول شد. ایران در این دوره، شرکت نداشت و تعدادی از هنرمندان ایرانی مانند شری هوسپیان، مسعود اخوان جم، فیروز فرمانفرمائیان، ارغوان خسروی و بیتا رضوی از سوی کشورهای دیگر در این رویداد حضور داشتند به عنوان مثال آثار فیروز فرمانفرماییان در غرفه ملی قرقیزستان ارائه شد و بیتا رضوی همراه هنرمندان استونی حضور داشت.
حضور ایران در شصتمین دوره بینال ونیز در سال ۲۰۲۴ (۱۴۰۳) با شعر معروف سعدی، شاعر شناخته‌شده ایرانی «بنی‌آدم اعضای یک پیکرند» به عنوان شعار پاویون و به همراه آثاری از کاظم چلیپا، مصطفی گودرزی، غلامعلی طاهری، عبدالحمید قدیریان و مرتضی اسدی صورت گرفته است. آثار این هنرمندان زمستان ۱۴۰۲ با موضوع کودکان شهید غزه شکل گرفته و اشعار محمود درویش، شاعر فلسطینی روی آثار نامگذاری شده است. یکی از آثار شانزدهمین جشنواره تجسمی فجر با موضوع «آینه‌های نور» هم برای حضور در ونیز دعوت شده است.
این حضور البته همانند بسیاری از دوره‌های قبلی، بدون انتقاد نبوده است. یکی از انتقادهای رسمی مطرح شده، چگونگی انتخاب مدیران اجرایی و آثاری است که در این رویداد نمایش داده شده‌اند به عنوان مثال خبرگزاری ایسنا در گزارشی با تیتر «حضور ایران در بی‌ینال ونیز با آدم‌های جشنواره فجر چگونه است؟» چنین آورده است: «الگویی تکرارشونده از جشنواره تجسمی فجر، در بی‌ینال ونیز دیده می‌شود که ریاست آن را، محمد خراسانی‌زاده رییس شورای سیاست گذاری جشنواره برعهده دارد و دبیر ارشد پاویون نیز امیر عبدالحسینی، دبیر کل جشنواره تجسمی فجر است. شعیب حسینی مقدم که در شانزدهمین جشنواره تجسمی فجر، دبیر بخش ویژه قله‌های جشنواره بود، حال دبیر هنری است و جعفر واحدی که دبیر اجرایی پاویون است، دبیر اجرایی شانزدهمین جشنواره هنرهای تجسمی فجر بود».
شکل دادن به ذائقه مجموعه‌داران
اکنون روند برگزاری دوسالانه ونیز طی ۱۲۰ سال گذشته را مرور کردیم و نگاهی کلی به حضور آثار هنری ایران در این رویداد داشتیم، خالی از لطف نیست در بخش پایانی این مطلب، به جنبه اقتصادی دوسالانه‌ها مخصوصاً دوسالانه ونیز نگاهی بیندازیم.
در سراسر جهان، دولت‌ها، سرمایه‌گذاری‌های قابل توجهی انجام می‌دهند تا هنرمندان کشورشان در دوسالانه ونیز شرکت کنند. در سیاست عمومی، شرکت در دوسالانه ونیز وجهه‌ی بین‌المللی یک کشور را تقویت و توجه را به کیفیت بخش هنرهای تجسمی آنان جلب می‌کند. از طرف دیگر، حضور در نمایش هنری ونیز به فروش آثار سرعت می‌بخشد و منجر به ادامه یافتن مسیر حرفه‌ای هنرمند می‌شود. همچنین سطح قیمت‌ها از طریق شرکت در این رویداد بالا می‌رود و حضور در این رویداد به هنرمندان کمک می‌کند تا فروشنده‌ای در سطح بالاتر در سلسله مراتب بازار پیدا کنند.
هرچند از نظر فنی، دوسالانه ونیز یک نمایشگاه برای فروش نیست اما در این رویداد، بازار هنر به گونه‌ای دیگر پویاست. به گفته دلالان هنری، این رویداد تأثیر فوق‌العاده‌ای بر حرفه هنرمندانی دارد که برای نمایش آثارشان دعوت شده‌اند و معمولاً با افزایش قابل توجه تقاضا برای آثار آنان و در نتیجه، جهش قیمت‌ها همراه است. نمایش در ونیز به طور گسترده به عنوان نشانه‌ای از کیفیت هنری تلقی می‌شود و به آثار یک هنرمند مشروعیت می‌بخشد، پس در شکل دادن به ذائقه مجموعه‌داران کمک می‌کند.
جالب است بدانیم، کیوریتورها تمرکز بر هنرمندانی دارند که فروش آثارشان سخت است مانند اینستالیشن‌ها یا ویدیوها. در دو دهه گذشته، حضور این آثار غیرکالایی، رشد فزاینده‌ای داشته اما بر خلاف انتظار، این آثار رویداد هنری ونیز را از بازر هنر منفک نکرده است. یکی از دلایل این امر به ظاهر متناقض به دلالان قدرتمندی که علاقه‌مند به این نوع آثار هستند، بازمی‌گردد. این نوع رفتار سرمایه نمادینی را برای این دلالان تولید می‌کند.
در همین حال، تأثیر نقدهای هنری، جوایز و سایر اشکال معرفی در ارزش بخشیدن به صنایع خلاق و فرهنگی در انواع زمینه‌های هنری و بازار فرهنگی را نباید نادیده گرفت. دوسالانه ونیز به‌عنوان یک مرکز توزیع در بازار بین‌المللی هنر، کارکرد جدیدی به خود گرفته و از نظر تجاری، جوایز آن نیز جزو مهم‌ترین عوامل برای تقویت حرفه‌ی هنرمندان و فروشندگان آثار آنهاست.
شبکه‌های ارتباطی افراد، فرهنگ‌ها و سیاست در سطوح مختلف خصوصی و نهادی، عرضه، تقاضا و مبادلات هنری را در بی‌ینال ونیز شکل می‌دهند. مشارکت در چنین رویدادی منجر به توسعه و گسترش هنر هر کشوری می‌شود. باید توجه داشت که هرچند مبادلات هنری در برنامه‌های دوسالانه ونیز به صورت مستقیم قرار ندارد اما موقعیت استراتژیک بی‌ینال ونیز در دنیای هنر، اهمیت بسیاری در ایجاد سرمایه نمادین در مقابل سرمایه اقتصادی در مدار توزیع هنر داشته است.
همچنین اهمیت ارتباط با شبکه‌های قدرت و تاثیر آنها در برندسازی و مشروعیت بخشیدن به هنرمندان و گالری‌های نوظهور را نباید نادیده گرفت. بدون نهادهایی مانند دوسالانه، تصور بازار هنر معاصر غیرممکن به نظر می‌رسد و در نقطه نقابل، باید این نکته را نیز درنظر گرفت که بدون بازار هنر، دوسالانه‌ها نیز شکوفا نمی‌شدند.
