درباره

منوچهر یکتایی، نقاش و شاعر ایرانی، در 1 دی‌ماه 1300 در تهران متولد شد. از 19 سالگی خود را یک نقاش خواند و در 23 سالگی به پاریس مهاجرت کرد (1323). ورود یکتایی به پاریس به هنگام اوج جنگ جهانی دوم بود که او را مجبور به مهاجرت دوباره به نیویورک کرد (1324). در طول مدت اقامت خود در پاریس، مدتی را در دانشکده هنرهای زیبای پاریس و آتلیه آندره لوته سپری کرد و با ورود به آمریکا تحصیلات خود را در جامعه هنرجویان نیویورک ادامه داد.

منوچهر یکتایی، نخستین نمایشگاه انفرادی خود را در سال 1329 در گالری گریس بورک‌نیخت، نیویورک برگزار کرد. در سال 1331 از طریق دلال شناخته‌شده و تأثیرگذار آمریکایی، یعنی لئو کاستلی با نقاشان ابتدایی اکسپرسیونیست انتزاعی آشنا شد. آشنایی یکتایی با کلوپ خیابان 8م نیویورک به دوستی با چهره‌هایی چون مارک روتکو و مارک توبی انجامید و نهایتاً باعث شد تا این هنرمند در کارنماهای گروهی اکسپرسیونیست‌های انتزاع‌گرا در گالری استی‌بِل شرکت نماید. بعد از نمایشگاه‌های مختلف در خارج از وطن، یکتایی همچنین کارنماهایی در گالری زند و انجمن ایران و آمریکا برپا کرد.

وی پس از تجارب نمایشگاهی و ورود آثارش به بازار ثانویه، در نهایت در سال 1398 در نیویورک چشم از جهان فروبست. آثار یکتایی در مجموعه‌های شناخته‌شده‌ی عمومی در جهان چون موزه موما نیویورک و موما سانفرانسیسکو نگهداری می‌شوند.

سبک هنری

منوچهر یکتایی به طیفی از مدرنیست‌های ایرانی تعلق دارد که با نگاهی تازه به عناصر طبیعت و نیز طبیعت بی‌جان، مبادرت به احیای طبیعت‌گرایی یا نوعی ناتورالیسم مدرن در نقاشی می‌ورزید.

وی بعد از تجربه حضور در صحنه هنر پاریس و نیویورک در سال‌های پس از جنگ، و گرایش به سبک‌ اکسپرسیونیست انتزاعی، سبک شخصی خود را پروراند؛ در نقدهای نخستین، آثار یکتایی، به دلیل شرکت در برخی کارنماها در زمره هنر اکسپرسیونیست انتزاعی و یا مکتب نیویورک طبقه‌بندی می‌شدند، اما آثار این هنرمند بازتاب‌دهنده فلسفه متفاوتی هستند. به‌عبارتی، هنر انتزاعی صِرف هیچ‌گاه یکتایی را جذب خود نکرد؛ وی در عوض بیشتر به سمت نقاشی کردن از زندگی روزمره گرایش داشت و همین وابستگی یکتایی به هنر فیگوراتیو و حفظ احساسات در فرم‌هایش او را از هنرمندان اکسپرسیونیست انتزاعی جدا می‌ساخت. بعدها آثار هنری یکتایی تنها از لحاظ صوری و ظاهری مشابه با این هنرها در نظر گرفته شد که هنرمند با تصدیق آن خود را یک نقاش کنشی خواند.

من دنبال یک حقیقت خیلی محکم و رضایت‌بخش برای خودم می‌گردم؛ دلم می‌خواهد وقتی چیزی را خلق می‌کنم حقیقتی در آن باشد که به زودی نشود درونش خدشه پیدا کرد. به زودی نشود بنیادش را کند.

منوچهر یکتایی، به نقل از رویین پاکباز

نگاهی اجمالی بر شکل‌گیری و روند بازار آثار یکتایی

ورود آثار منوچهر یکتایی به بازار ثانویه در سال 1385 اتفاق افتاد: حراج درویتس و بلومزبری در برکشایر انگلستان اولین حراجی بود که دو اثر از یکتایی را در این بازار عرضه کرد. در دومین سال حضور آثار یکتایی در مارکت (1386)، تابلوهای این هنرمند به حراج کریستیز راه یافتند و در سال 1387 از طریق حراج بونامز برای نخستین‌بار زیر چترواژه‌ی هنر خاورمیانه عرضه شدند.

از زمان ورود آثار یکتایی به حراج‌ها تا سال 1391 رشد قابل توجهی در مارکت هنرمند مشاهده نمی‌گردد، که یکی از دلایل آن می‌تواند عرضه کم آثار و حضور آثار وی در حراج‌های کم‌تر شناخته‌شده باشد. با آغاز فعالیت حراج تهران در سال 1391 و ارائه آثار هنرمند در این حراج‌خانه، مارکت یکتایی با رشدی صعودی همراه شد؛ و در سال‌‌های 1394-1395 (2016) به بالاترین میزان خود تا تاریخ نگارش این متن رسید. در این دوره، آثار یکتایی نه‌تنها حضوری دوباره را در مزایده‌های حراج‌خانه‌های شناخته‌شده‌ای چون کریستیز، ساتبیز و بونامز تجربه کرد، بلکه گران‌ترین اثر ثبت‌شده از وی نیز در همین بازه و در پنجمین دوره از حراج تهران به فروش رفت (1395).

از سال 1395 تا 1401، مارکت یکتایی سیر نزولی را از لحاظ مجموع فروش بدست آمده در حراج‌ها پشت سر گذاشت و در سال 1402 (2023-2024) مجموع فروش آثارش مجدداً با رشد صعودی همراه بود، به‌طوری‌که مجموع حاصله در این سال به میزان سال 1394-1395 (2016) نزدیک شد؛ باید اشاره داشت که کاهش در حجم عرضه آثار در حراج‌ها نیز ارتباط مستقیمی با این سیر نزولی در فروش داشته است. تغییر در مجموع فروش، میزان آثار ارائه‌شده و فروخته‌شده آثار منوچهر یکتایی را از این لینک ببینید. این روند نزولی، هرچند، در میانه‌ی قیمتِ آثار یکتایی به‌غیر از سال 2022 دیده نمی‌شود؛ میانگین قیمت آثار یکتایی در این سال با کاهش زیاد همراه بود، علت این موضوع آن است که تنها 26% از آثار ارائه‌شده از هنرمند در سال 2022 نقاشی و سایر آثار طراحی بوده‌اند، که طبیعتاً قیمت‌های نازل‌تری نسبت به رسانه نقاشی دارند. تغییر در میانه‌ی قیمت آثار هنری منوچهر یکتایی را از این لینک ببینید.

آمار و ارقام کلی

از منوچهر یکتایی تاکنون 216 اثر در حراج‌ها ارائه‌شده و 117 اثر به فروش رفته‌اند (نرخ فروش 79%). مجموع فروش آثار این هنرمند 10.3 میلیون دلار و میانگین قیمت آثار فروخته‌شده در حراج‌ها 60 هزار دلار محاسبه می‌شود. اگرچه با توجه به فروش آثار این هنرمند در بازه‌های قیمتی متفاوت دامنه قیمت‌ تثبیت‌شده آثار این هنرمند متغیر است: از یکتایی تاکنون 53 اثر در بازه‌ی قیمتی 10 تا 50 هزار دلار فروخته شده و تا تاریخ نگارش این متن قیمت هیچ یک از آثار وی از مرز 425 هزار دلار تجاوز نکرده است. با این حال باید توجه کرد که 36 اثر چکش‌خورده از این هنرمند که در بازه 100 تا 425 هزار دلار فروخته شده‌اند ارزشی معادل 6 میلیون دلار و یا 60% از مجموع فروش کلی را بدست آورده‌اند. مجموع تعداد و ارزش آثار منوچهر یکتایی را از این لینک ببینید.

از لحاظ مجموع فروش، عملکرد آثار یکتایی در حراج‌خانه‌های شنا‌خته‌شده یعنی ساتبیز، کریستیز و تهران نزدیک است؛ جالب آنکه، 7.5 میلیون دلار از مجموع 10.3 میلیون دلار، از فروش در این حراج‌خانه‌ها حاصل شده است.

به لحاظ موفقیت در فروش، عملکرد آثار یکتایی در حراج تهران بهتر از سایر حراج‎ها بوده است: به‌طوری‌که، 100% از آثار ارائه‌شده در حراج تهران فروخته شده‌اند؛ به‌عبارتی فروش آثار یکتایی در حراج تهران تضمین‌‌شده است. در میان سایر حراج‎خانه‌های شناخته‌شده، بهترین عملکرد را به‌ترتیب کریستیز با نرخ فروش 93% و ساتبیز با نرخ فروش 80% دارند.

گران‌ترین اثر

اثر «بدون عنوان» منوچهر یکتایی با تاریخ خلق 1347 در پنجمین دوره از حراج تهران - حراج هنر مدرن و کلاسیک ایران (1395)، به قیمت 423 هزار دلار چکش خورد و با 194% رشد نسبت به میانه برآورد گران‌ترین اثر فروخته‌شده از این هنرمند تا تاریخ نگارش این متن شد.

با بررسی مشخصات هنری و صوری این اثر می‌توان به قیمت منحصر بفرد آن پی برد. در نگاه نخست، گلدان سفالی خیسی در گوشه‌ی راست تصویر مشاهده می‌شود و مابقی تابلو را فضایی خالی پر کرده است. پالت رنگی این اثر محدود است، ولی مشخصه بارز آثار یکتایی یعنی تکنیک رنگ‌گذاری‌های ضخیم در آن دیده می‌شود.
با آنکه یکتایی در برخی تفاسیر در ارتباط با مکتب نیویورک و یا هنرمندان اکسپرسیونیست انتزاعی در نظر گرفته می‌شود، اما در این نقاشی، نگاه شخصی او به جریان‌های مدرنیستی آشکارتر است. گرچه باید اشاره کرد که، این نقاشی حتی در مقایسه با سایر آثار مشابه از یکتایی تفاوت‌هایی دارد؛ آن علاوه بر اینکه حسی تغزلی را القاء می‌کند، تا حد زیادی واقع‌گرایانه تصویر شده و شاید همین موضوع برای خریداران احتمالاً ایرانی اثر جذاب بوده است.

مروری بر بازار آثار یکتایی در سال 1402

براساس بررسی‌های صورت‌گرفته توسط تیم آرتچارت، منوچهر یکتایی با کسب مجموع فروش 1.8 میلیون دلار در حراج‌ها پرفروش‌ترین هنرمند ایرانی در سال 1402 لقب می‌گیرد. از یکتایی 36 اثر در حراج‌های سال 1402 عرضه شده که از این بین 28 قطعه به فروش رفته است.

نکته جالب در مورد این ارقام آن است که از کل 1.8 میلیون دلار بدست آمده، 875 هزار دلار آن از طریق فروش در مزایده‌های مخصوص به «هنر خاورمیانه‌» حاصل شده است.

باید اشاره داشت که به لحاظ مقایسه‌ی عملکرد خانه‌های حراج در خصوص فروش آثار یکتایی، کریستیز با مجموع 443 هزار دلار بیشترین سهم را در مارکت یکتایی در سال 1402 داشته است (جزئیات بیشتر در جداول 1 و 2).

در کنار تفکیک انواع حراج‌ها و حراج‌خانه‌ها و بررسی عملکرد هر یک در فروش آثار یکتایی، می‌توان همچنین موفقیت در فروش آثار را در حراج‌های آنلاین و آفلاین وارسی کرد. نرخ فروش آثار یکتایی در حراج‌های آنلاین 60% و در حراج‌های آفلاین 80% محاسبه می‌شود. گرچه باید توجه داشت که تعداد آثار ارائه‌شده در حراج‌های آفلاین به مراتب پایین‌تر از آنلاین بوده و به طور کلی نرخ فروش حراج‌‌های آنلاین پایین‌تر از حراج‌ های حضوری است (5 اثر).

میزان فروش آثار هر هنرمند براساس شهر یکی دیگر از مواردی است که در تحلیل بازار مورد توجه قرار می‌گیرد. براساس نمودار 1، حراج‌هایی که در سال 1402 در شهرهای لندن، نیویورک و پاریس برگزار شده بیشترین سهم را در مجموع فروش بدست آمده داشته‌اند. این بدین معناست که حراج‌های کریستیز، ساتبیز و بونامز که معمولاً در شهرهای لندن و نیویورک برگزار می‌شوند نقشی تعیین‌کننده در فروش آثار یکتایی در سال 1402 داشته‌اند.

خصوصیات آثار یکتایی در حراج‌های 1402

بر طبق داده‌های گردآوری شده توسط تیم آرتچارت، آثار ارائه‌شده از منوچهر یکتایی در حراج‌های 1402 در بازه‌ی سال‌های 1330 تا 1360 شمسی خلق شده‌اند و آثار تولید‌شده در دهه‌ی 40 خورشیدی بیشترین حضور را در مزایده‌ها داشته‌اند: از 17 اثری که از دهه‌های 1340 الی 1350 خورشیدی به حراج‌ها راه یافته‌ است، 16 اثر به فروش رفته و مجموع فروش 1.25 میلیون دلار را از کل 1.8 میلیون دلار بدست آورده‌ است (نمودار 2).

همچنین، تابلوهای ارائه‌شده از یکتایی در حراج‌های 1402 در دو دسته‌ی نقاشی و طراحی قرار می‌گیرند. رنگ روغن، زغال و پاستل از جمله تکنیک‌های بکار رفته در این آثار بوده و نقاشی‌های رنگ روغن هنرمند 94% از کل فروش را حاصل کرده‌اند: یعنی 1.7 میلیون دلار از 1.8 میلیون دلار.

در حراج‌های سال گذشته، ابعاد آثار چکش‌خورده از یکتایی متغیر هستند و تا 15 متر مربع مساحت دارند. میانگین قیمت فروش آثاری که در بازه‌ی 5 تا 10 متر مربع قرار داشتند، بالاتر از سایر ابعاد و 107 هزار دلار محاسبه می‌شود، این درحالی‌ست که بیشترین مجموع فروش را آثار قطع کوچک‌تر بدست آورده‌اند (برای اطلاعات بیشتر به جدول 4 مراجعه کنید).

گران‌ترین اثر فروخته‌شده از یکتایی در سال 1402

گران‌ترین اثر فروخته‌شده از منوچهر یکتایی در سال 1402 اثر «طبیعت بی‌جان» متعلق به سال 1346 خورشیدی است. تکنیک این اثر رنگ روغن و ابعاد آن 71*77 سانتی‌متر است. این نقاشی در 3 خرداد 1402 در حراج هنر مدرن و معاصر خاورمیانه بونامز در لندن به قیمت 206 هزار دلار چکش خورد. این نقاشی از یک مجموعه خصوصی در آمریکا به این حراج راه‌یافته بود.