1. شکلگیری و شکوفایی بازار هنر اسلامی
اوایل قرن 20م
پژوهشهای انگشتشماری در زمینهی بازار هنر اسلامی صورتگرفته است، گرچه در همین اندک پژوهشهای در دسترس شکلگیری بازار هنر اسلامی پدیدهای مختص به اوایل قرن بیستم معرفی شده است.
در این دوران، یعنی پیش از تکوین بازار ثانویه برای هنر اسلامی، دلالان مستقل (غالباً ارمنی) ساکن در پاریس، لندن و نیویورک[1] که برخی خود مجموعهداران شناختهشدهای در زمینهی هنر اسلامی به شمار میرفتند، اقلام با ارزش را مستقیماً از ایران، مصر و سایر مناطق وارد پاریس، لندن و نیویورک میکردند و به علاقهمندان به فروش میرساندند - بنا بر برخی منابع، پاریس به دلیل حضور گستردهتر این دلالان و البته نمایشگاههای جهانی که بر هنر ایران و عرب برگزار شده بود، مقر بهتری برای فروش این دست از آثار شناخته میشد.[2]
در دوران فعالیت این دلالان در سه شهر مذکور، مجموعهداران هم اینک نامآشنای هنر اسلامی چون گالوست گُلبِنکیان و چارلز لانگ فریر سر بر آوردند. ولی تا اوایل سال 1920 - یعنی تقریباً مقارن با زمانی که خروج آثار باستانی از کشورهایی چون ایران کاملاً ممنوع شد - بازار ثانویه برای هنر اسلامی به بلوغ و شکوفایی نرسید. با آنکه تا پیش از این تاریخ حراجهایی برای این آثار ترتیب یافته بود - مثل مزایده مجموعه آرتور سمبون در گالری ژرژ پتی در پاریس در سال 1914 - ولی براساس اسناد موجود مجموعهدارانی چون گلبنکیان تا پیش از سال 1920 خریدهای خود را بیشتر بهواسطه دلالان انجام میدادند.[3]
دهه نخست قرن 21م
آغاز قرن بیستم میلادی، با توجه به حفاریها و صادرات بیرویه و البته وجه اگزوتیک آثار، شاهد رونق گرفتن مارکت هنر اسلامی بود؛ امری که یکبار دیگر در آغاز قرن بعد اما اینبار به شکلی دیگر تکرار شد.

فروختهشده: 5/4 میلیون دلار در حراج هنر اسلامی و هندی ساتبیز، اکتبر 2024
بعد از حملات 11 سپتامبر 2001، فرهنگ بهعنوان ابزاری برای ایجاد گفتوگو میانفرهنگی مورد استفاده قرار گرفت؛ در همین راستا بود که در سالهای بعد، موزهها از دوحه گرفته تا نیویورک پروژههای ساخت یا بازسازی چندین میلیوندلاری را برای نمایش هنر اسلامی راهاندازی کردند؛[4] حراجخانههای بینالمللی نیز با برگزاری نخستین «حراجهای عصرانه» برای هنر اسلامی[5] و نخستین حراجهای منطقهای از هنر مدرن و معاصر خاورمیانه (از سال 2006)، بازار هنر اسلامی و هنر مدرن و معاصر از خاورمیانه را در این سالها پرورش دادند.[6]
برخی از گزارشهای جستهوگریخته از حراجهای برگزارشده در دهه اول قرن جاری نشان از استقبال بینظیر از آثار هنر اسلامی در این دوران دارد. مثلاً، در گزارشی که وبسایت «میوتچال آرت» دربارهی موفقیت یکی از حراجهای هنر اسلامی در سال 2010 منتشر کرد، چنین آمده است:
لندن، ۶ اکتبر ۲۰۱۰ — حراجهای مخصوص به هنر اسلامی ساتبیز امروز بعدازظهر به کار خود پایان دادند و با کسب مجموع 40/3 میلیون دلار و نرخ فروش ۶۴درصد، فروشی بیش از برآوردهای اولیه به دست آوردند. مجموع فروش حاصله رکوردی برای همه حراجهای هنرهای اسلامی پیش از این محسوب میشود. فروش بسیار موفق 29/1 میلیون دلاری (18/3میلیون پوندی) یکی از این مزایدهها با نام «حراج هنرهایی از جهان اسلام» [...] بالاترین میزان فروش برای یک حراج در این حوزه را به ثبت رساند. در ادامه این موفقیت، نخستین حراج عصرانه مخصوص به هنر اسلامی نیز عملکرد خوبی داشت، این حراج که «مجموعهای شاهانه: گنجینههایی از دنیای اسلام» نام گرفته بود، شب گذشته مجموع 11/1 میلیون دلار را حاصل کرد.[7]
بر طبق گزارش خدمات دیجیتال اسلامی دلوئیت نیز که یکسال بعد منتشر شد، مارکت هنر اسلامی در سال 2011، 78/9 میلیون دلار برآورد شد که نرخ رشد مرکب سالانه (CAGR) 22درصدی را از سال 2001 نشان میداد و سهم 0/2درصدی در مارکت هنر جهانی داشت - تفاف حجم بازار هنر جهانی در این سال را 63/8 میلیارد دلار اعلام کرده بود.[8]
2. برخی آمار از بازار هنر اسلامی در دهه دوم قرن 21م
فروش هنر اسلامی
در سه حراجخانه ساتبیز، کریستیز و بونامز در سال 2023
در سال 2023 فروش آثار هنر اسلامی در سه حراجخانه ساتبیز، کریستیز و بونامز در لندن به مجموع 57 میلیون دلار آمریکا (قیمت چکش) رسید و بونامز، در این بین، با افزایش فروش 936/8درصدی جایگاه متمایزی پیدا کرد. یکی از دلایل اصلی این امر رکوردشکنی شمشیر تیپو سلطان متعلق به قرن هجدهم بود که هفت برابر کمینه برآورد (1/86 میلیون دلار) به فروش رفت.[9]
مجموع فروش هنر اسلامی، هندی و خاورمیانهای
در حراجخانههای کریستیز، ساتبیز و فیلیپس (2022-2023)
براساس آماری که آرتتکتیک در سال 2024 منتشر کرد، مجموع فروش بخش هنر اسلامی، هندی و خاورمیانهای حراجیهای کریستیز، ساتبیز و فیلیپس از 86 میلیون دلار در سال 2022، به 130 میلیون دلار در سال 2023 رسیده است. با توجه به این دادهها، فروش سال 2023 هنر اسلامی، هندی و خاورمیانهای در این حراجخانهها، رشد قابلتوجه 51درصدی را نسبت به سال 2022 نشان میدهد.
باید در نظر داشت که رشد فروش در این بخش در حالی اتفاق افتاده که مجموع فروش کلی این حراجخانهها در سال 2023 نسبت به سال 2022 با کاهش 18/8درصدی روبهرو بوده و از 13/7 میلیارد دلار در سال 2022 به 11/2 میلیارد دلار در سال 2023 رسیده است.
با توجه به این دادهها، سهم مارکت هنر اسلامی، هندی و خاورمیانه نیز در این حراجخانهها از 0/63درصد در سال 2022 به 1/17درصد در سال 2023 افزایش یافته است. این تغییر نشان میدهد که سهم این بازار در این سه حراجخانه رشد 0/54+درصدی را در سال 2023 تجربه کرده است.[10]
مجموع فروش حراجهای هنر اسلامی و هندی
در دو حراجخانه ساتبیز و کریستیز در سال 2024
در سال 2024، دو حراجخانه ساتبیز و کریستیز روی هم رفته چهار حراج مخصوص به هنر اسلامی و هندی برگزار کرده و در مجموع، فروشی معادل با 44/4 میلیون دلار را بدست آوردند.
عملکرد فروش این حراجها که در ماههای اکتبر و آوریل برپا شدهاند در جدول فوق قابل مشاهده است. در نگاه اول مشخص است که حراجهای ماه آوریل هنر اسلامی و هندی فروش موفقتری داشته و ساتبیز با 23 میلیون دلار، فروش بیشتری نسبت به کریستیز با مجموع 21/4 میلیون دلار تجربه کرده است. از طرفی الگوی معکوسی در میزان فروش این دو حراجخانه قابل پیگیری است، یعنی کریستیز در ماه آوریل و ساتبیز در ماه اکتبر فروش بیشتری نسبت به دیگری بدست آوردهاند. در مجموع، رقابت نزدیک این دو حراجخانه و اختلاف کم در مجموع فروش حاصله، پویایی و رقابتیبودن بازار حراجهای هنر اسلامی و هندی را نمایش میدهد.
3. گرایشات نوسنتگرای هنرمندان خاورمیانهای
در گفتمان مدرن، پست مدرن و ترامدرن
منظور از نوسنتگرایی یا سنتگرایی نو[11] در هنر بازتعریف ارزشهای گذشته در قالب نظام حاکم بر هنر غرب است؛ همانطور که روئین پاکباز مینویسد، این برچسب «اصطلاحیست برای توصیف گرایشی در هنر کشورهای در حال توسعه که با هدف تأکید بر تشخص بومی و هویت ملی، عناصر شاخص هنرهای سنتی خود را در قالبهای اقتباسی از هنر غرب ارائه میکند. جلوههای مختلف این گونه تلفیق صوری کهنه و نو را در هنر [مدرن و] معاصر اغلب کشورهای آسیایی و آفریقایی میتوان دید».[12] گرایش به نوسنتگرایی در فعالیت هنرمندان خاورمیانهای در سه گفتمان مدرن، پست مدرن و ترامدرن قابل پیگیری است، که مؤلفهها و هنرمندان شاخص در هر گفتمان در جدول زیر آمده است.
مقایسه مؤلفههای گرایشات نوسنتگرایانه در سه گفتمان مدرن، پست مدرن و ترامدرن. منبع: (حامدی، مریدی و کامرانی، 1400).[13]
4. نگاهی به شکلگیری بازار هنر نوسنتگرا
با تمرکز بر آثار ایرانیان
برای بررسی نحوه شکلگیری بازار هنر نوسنتگرا بد نیست نگاهی به نخستین حراجهایی داشته باشیم که به فروش این دست از آثار پرداختند. البته با توجه به گستردگی موضوع این مهم را در ادامه با تمرکز بر هنر ایرانیان پیگیری میکنیم.
اولین حراج هنری در منطقه تحت عنوان هنر معاصر و مدرن بینالمللی توسط حراجخانه کریستیز در خرداد سال 1385 در دبی برگزار شد. از سال 1386 حراجخانه بونامز نیز در دبی مستقر شد و نخستین مزایده خود با نام هنر مدرن و معاصر عرب، ایرانی، هندی و پاکستانی را در آنجا ترتیب داد. روند برگزاری حراجهای کریستیز و بونامز در دبی با برگزاری 3 الی 4 حراج در سال ادامه یافت، تا آنکه حراجخانه ساتبیز نیز وارد بازی شد و نخستین مزایده خود را در سال 1387 در دوحه برگزار کرد.
براساس پایگاه دادهای آرتچارت، پیش از شروع فعالیت حراجخانههای بینالمللی در منطقه (یعنی تا پیش از سال 1385)، آثار هنرمندان ایرانی به غیر از مواردی استثناء - مثل آثار شیرین نشاط، پوران جینچی و شیرازه هوشیاری - حضور شاخصی در مزایدهها نداشتند. در واقع، نشاط و جینچی را شاید بتوان نخستین هنرمندان با ملیت ایرانی معرفی کرد که آثارشان به حراجها راه یافته است - اولین رکورد ثبتشده از آثار ایشان به سال 1379 بازمیگردد. همانطور که خواننده این متن آگاه است، آثار نشاط، هوشیاری و جینچی در دسته آثار با گرایشات نوسنتگرایانه قرار میگیرند و این میتواند نشان از آن داشته باشد که حتی تا پیش از توجه گسترده به هنر ایرانی یا «هنر خاورمیانهای»، این آثار با گرایشات نوسنتگرایانه بودند که مورد توجه بازار قرار گرفتند.
همچنین بد نیست اشاره شود که تا یکسال پس از آغاز فعالیتهای حراجها در منطقه، هنر خلقشده در خاورمیانه، ذیل عناوین جدا عرضه نمیشد و هنوز برچسب «هنر خاورمیانه» توسط حراجخانهها اختراع نشده بود. بدین ترتیب آثار هنرمندان اهل غرب آسیا یا ذیل عنوان «هنر مدرن و معاصرِ بینالملل» یا تحت عنوان «هنر پساجنگ، معاصر یا مدرن» چکش میخورد. تأکید بر ملیت هنرمندان این مناطق با «حراج هنر معاصر و مدرن ایرانی و عرب» ساتبیز در آبان 1386 آغاز شد، تا آنکه حراجخانه بونامز اصطلاح «هنر خاورمیانه» را با حراج هنر مدرن و معاصر خاورمیانه و آسیای جنوبی در سال 1388 ضرب کرد. این اصطلاح، یعنی «هنر خاورمیانه» بهطور خاص توسط مزایدهی برگزارشده توسط «گالری ایام» در دبی در سال 1389 مؤکد شد.

فروختهشده: 21/6 هزار دلار در حراج هنر مدرن و معاصر خاورمیانه و آسیای جنوبی، بونامز، 1388
بنابراین، از سال 1385 (2006) بود که صحنه هنر خاورمیانه با بازار هنر جهانی پیوند خورد؛ از این سالها، رخدادهای هنری دیگری نیز یکی پس از دیگری به وقوع پیوست؛ مثلاً، آرتفر بینالمللی خلیج که بعدها «آرت دبی» نام گرفت آغاز بکار کرد و موزه بریتانیا اعلام کرد که دارد مجموعهای از آثار هنر معاصر خاورمیانهای را گردآوری میکند.
از همان نخستین سالهای برگزاری حراجها در منطقه، آثار نوسنتگرایانه از هنرمندان ایرانی حضوری فراگیر در حراجها داشت و جزو گرانترین آثار فروختهشده شد؛ مثلاً در نخستین حراج کریستیز در دبی (خرداد 1385) که 17 اثر از 15 هنرمند ایرانی در آن ارائه شده بود، 12 اثر گرایش نوسنتگرایانه داشتند و تابلو نقشه ایران 1 از فرهاد مشیری با فروش 48 هزار دلاری و رشد 500درصدی از میانگین برآوردها گرانترین اثر ایرانی این مزایده شد.
این دسته از آثار حتی بعضاً بهعنوان گرانترین آثار هنری فروختهشده از منطقه خاورمیانه در آن سالها شناخته شدند؛ مثل اثر دیوار (آه تخت جمشید) پرویز تناولی که در سال 1387 به قیمت 2/8 میلیون دلار در حراج کریستیز در دبی فروخته شد. جالب آنکه این مجسمه برنزی رکورد گرانترین اثر ایرانی فروختهشده در حراجها را تا تاریخ نگارش این متن حفظ کرده است.
5. عملکرد آثار هنرمندان با گرایشات نوسنتگرایانه در حراجهای خاورمیانه 2024
با تمرکز بر دو حراجخانه ساتبیز و کریستیز
سؤال: آیا بازار هنر کنونی به سیاق گذشته تمایل به خریدوفروش آثار با گرایشات نوسنتگرایانه را دارد؟ برای بررسی این موضوع حراجهای مخصوص به هنر خاورمیانه ساتبیز و کریستیز در سال 2024 بررسی شده است (آمار و ارقام ذیل از پایگاه دادهای آرتچارت استخراج شدهاند).
آمار و ارقام کلی
در سال 2024 دو حراجخانه کریستیز و ساتبیز در مجموع 5 حراج مخصوص به هنر مدرن و معاصر خاورمیانه برگزار کردند. در این حراجها 163 هنرمند با 319 اثر حضور داشتند. 228 اثر از این 319 اثر به فروش رفت (نرخ فروش 71/5درصد) و مجموع 13/8میلیون دلار را بدست آورد.
در این حراجها، پرفروشترین هنرمندان براساس ملیت به ترتیب هنرمندان ایرانی، لبنانی و مصری بودند
عملکرد اقتصادی آثار هنرمندانی که گرایشات نوسنتگرایانه دارند
برای بررسی عملکرد اقتصادی آثار نوسنتگرایانه در حراجهای خاورمیانه 2024 ساتبیز و کریستیز، هنرمندانی که بیش از 1 اثر (یعنی حداقل 2 اثر) ارائهشده و فروختهشده دارند در نظر گرفته میشوند؛ زیرا 45 هنرمندی که این شرایط برایشان صادق است، آثارشان 85درصد از مجموع فروش کلی را حاصل کرده است؛ یعنی 11/7 میلیون دلار از مجموع 13/8 میلیون دلار.
از این 45 هنرمند، 25 هنرمند به خاطر گرایشات نوسنتگرایانه آثارشان شناخته میشوند. از ایشان 89 اثر در این حراجها ارائه شده و 67 اثر به فروش رفته است (نرخ فروش 75درصد). مجموع فروش حاصله 4/8 میلیون دلار است؛ این یعنی آنکه سهم این آثار در فروش کلی این چهار حراج (13/8 میلیون دلار) 35درصد است.
در بین این 25 هنرمند، آثار نوسنتگرایانه هنرمندان مصری، سعودی و ایرانی بهترین عملکرد در فروش را داشتهاند. پرفروشترین هنرمندان این گروه نیز به ترتیب محمود سعید (مصری، حدود 1/1 میلیون دلار)، محمد ال سالم (سعودی، حدود 923 هزار دلار) و منیر فرمانفرماییان (ایرانی، حدود 331 هزار دلار) هستند.
6. جمعبندی
در چند دهه اخیر بازار هنر اسلامی و نوسنتگرا با تکیه بر میراث تاریخی و تلفیق آن با رویکردهای نوین، جایگاه قابل قبولی در هنر خاورمیانه و بازار جهانی پیدا کرده است. این دو ژانر هنری، هرچند در بسترهای تاریخی متفاوتی شکل گرفتهاند، توانستهاند مسیرهای مشابهی را در جذب مخاطبان و سرمایهگذاران طی نمایند.
بازار هنر اسلامی
بازار هنر اسلامی از اوایل قرن بیستم تا امروز در دو موج اصلی به شکوفایی رسیده است. موج نخست، که توسط دلالان مستقل و مجموعهداران در بازارهای اروپا و آمریکا ایجاد شد، عمدتاً بر پایه صادرات آثار تاریخی و فرهنگی اسلامی استوار بود. موج دوم، پس از سال 2001 و با سرمایهگذاریهای گسترده موزهها، حراجخانهها و مؤسسات بینالمللی، ایجاد شد. در این دوران، برگزاری حراجهای عصرانه هنر اسلامی، نظیر «گنجینههایی از دنیای اسلام» توسط ساتبیز از جمله اقدامات کلیدی در تقویت این بازار بودند.
بازار هنر نوسنتگرا
هنر نوسنتگرا، بهعنوان یک جریان تلفیقی که عناصر بومی، مذهبی و سنتی را در قالبهای مدرن و معاصر بازتعریف میکند، از آغاز شکلگیری بازار هنر در خاورمیانه جایگاه ویژهای پیدا کرد. از نخستین حراج کریستیز در خاورمیانه در سال 1385، آثار نوسنتگرایانه هنرمندان ایرانی و خاورمیانهای توانستند به بخش پرفروش و تأثیرگذار این بازار تبدیل شوند. رکورد فروش پرویز تناولی در سال 1387 و حضور هنرمندانی چون محمود سعید در میان پرفروشترین هنرمندان خاوریانهای در سال 2024، نشاندهنده قدرت این جریان در جلب توجهات مجموعهداران است.
شاخصهای آماری
- در سال 2011، بازار هنر اسلامی با ارزش 78/9 میلیون دلار، نرخ رشد مرکب سالانه 22درصد را از سال 2001 نشان داد.
- در سال 2023، مجموع فروش حراجهای هنر اسلامی در ساتبیز، کریستیز، و بونامز به 57 میلیون دلار رسید.
- در حراجهای هنر خاورمیانه سال 2024 کریستیز و ساتبیز، آثار نوسنتگرایانه بیش از 35درصد از کل فروش را به خود اختصاص دادند و توانستند مجموعاً 4/8 میلیون دلار را حاصل کنند.
منابع و پینوشتها
[1] مثل هاکوپ گِوُرکیان، برادران ایندوجیان (هاکوپ و مْگردیچ)، برادران کالبجیان (هاکوپ و کابریس) و تیکران کِلیکیان.
[2] McClary, R. P. (2020). Calouste Gulbenkian, His MĪNĀʾĪ Ware, and the Changing Islamic Art Market in the Early Twentieth Century. Muqarnas, 37, 325–343. https://www.jstor.org/stable/27141543
[3] Ibid
[4] مثل موزه هنر اسلامی دوحه که در سال 2008 افتتاح شد و یا گالری هنر اسلامی موزه متروپولیتن نیویورک که در سال 2011 تکمیل شد.
[5] یعنی حراج «مجموعهای شاهانه: گنجینههایی از دنیای اسلام»، ساتبیز در اکتبر 2010
[6] Kadoi, Y. (2024, October 9). Building the Islamic art market after 9/11: A heritage economy of the 21st century. Paper presented at the Ringvorlesung Turkologie 2024/25WS: Cultural Heritage in the Middle East and Central Asia: Conservation and Destruction, University of Vienna, Department of Near Eastern Studies, Vienna, Austria.
[7] Sotheby’s Islamic art sales series achieves record sum of £25.3 ($40.3) million. (2010, November 7). MutualArt. Retrieved from https://www.mutualart.com/Article/Sothebys-Islamic-Art-Sales-Series-Achiev/5F5689AD39E7B829
[8] Chaudhry, H. (2016, April 17). Islamic art gaining share in a $64 billion global art market. Salaam Gateway. https://salaamgateway.com/story/islamic-art-gaining-share-in-a-64-billion-global-art-market
[9] Hong, M. (2024, April). Observations on the pre-modern Islamic art auction market. ArtTactic. https://arttactic.com/editorial/observations-on-the-pre-modern-islamic-art-auction-market/
[10] ArtTactic. (2024, February). Auction houses' global sales by category [Report]. Statista. Survey period: 2022–2023. Retrieved from https://www.statista.com/statistics/1255133/auction-houses-global-sales-by-category/
[11] Neo-traditionalism
[12] پاکباز، روئین (1399). دایرهالمعارف هنر (جلد یکم، ص، 844). تهران: فرهنگ معاصر.
[13] حامدی، مهدی؛ مریدی، محمدرضا؛ کامرانی، بهنام (1400). هنر خاورمیانه در پارادایم ترنسمدرن: تحلیل تطبیقی سه جریان در هنرهای تجسمی معاصر خاورمیانه. نشريه علمي مطالعات تطبيقي هنر ۱۱ (۲۲): 1-16.