فهرست

مقدمه

مهم‌ترین رویدادهای بازار هنر ایران در 1402

1402 در آمار و ارقام

گران‌ترین آثار

پرفروش‌ترین هنرمندان

آمار گالری‌ها

عملکرد هنرمندان ایرانی در حراج‌های بین‌المللی

حراج تهران

مقدمه

سال ۱۴۰۲ یک تفاوت عمده با سال گذشته‌اش داشت: از سرگیری امور جاری بازار هنر. در سال ۱۴۰۱ رخدادهای سیاسی و اجتماعی بر کل جامعه سایه افکند، اثرش را بر اقتصاد و بازار هنر گذاشت و آن‌ها را دچار وقفه کرد اما بررسی‌های آرتچارت از فعالیت‌های هنری در سال ۱۴۰۲ نشان ‌می‌دهد، با فروکش کردن بحران‌ها، ثبات به عرصه هنر بازگشت و روال معمول در بازار جریان گرفت.

تیم آرتچارت قبلا بازار هنر را در سال ۱۴۰۱ مورد تحلیل قرار داده بود (برای مطالعه کلیک کنید). اکنون این تیم برای دومین‌بار، گزارشی از روند فعالیت‌های بازار هنر ایران ارائه کرده است. آرتچارت طی فعالیت چند ساله خود، همواره تلاش نموده داده‌های بازار هنر را بررسی کند و ضرورت شکل‌گیری پایگاهی در این زمینه از همین منظر شکل گرفت. در واقع وقتی تیم آرت‌هال برای قیمت‌گذاری آثار ایرانی، تاریخچه‌ی فروش آن‌ها را جستجو می‌کرد، خلأ یک مرجع معتبر هنری را احساس کرد. با توجه به همین خلأ، آرتچارت در سال ۱۳۹۸ متولد شد. هدف از راه‌اندازی آرتچارت ساختن پایگاه داده‌ای از بازار هنر ایران بود که بتواند به عنوان مرجع برای طیف گسترده‌ای از اهالی هنر، از هنرمند گرفته تا مجموعه‌دار هنری، مورد استفاده قرار بگیرد. آرتچارت داده‌های بازار هنر ایران، از سال ۱۳۸۴ تاکنون را جمع‌آوری کرده و در حال گسترش آن به منطقه‌ی منا است. این پلتفرم با دسترسی به بزرگترین بانک داده بازار هنر در ایران و با تکیه بر توان تحلیلی خود، گزارش‌های متنوع و معتبری از این بازار ارائه می‌دهد. 

با توجه به همین رویکرد، آرتچارت در گزارش پیش‌رو با مطالعه داده‌ها و ارقامی که در سال ۱۴۰۲ جمع‌آوری کرده و مقایسه آن‌ها با سال‌های پیشین، وضعیت بازار هنر و تغییر و تحولات آن را ترسیم کرده است. در بخش ابتدایی این گزارش، مروری بر رویدادهای بازار هنر ایران در سال ۱۴۰۲ داشته‌ایم و در ادامه، یک سال گذشته را در قالب آمار و ارقام، گران‌ترین آثار، پرفروش‌ترین هنرمندان، آمار و فعالیت‌های گالری‌ها، عملکرد هنرمندان ایرانی در حراج‌های بین‌المللی و حراج تهران مورد بررسی قرار داده‌ایم.

مهم‌ترین رویدادهای بازار هنر ایران در ۱۴۰۲

قبل از آنکه به بیان مهم‌ترین رویدادهای بازار هنر ایران سال ۱۴۰۲ بپردازیم، ضروری است، نگاهی به شرایط بازار هنر در چند سال گذشته داشته باشیم تا وقتی وضعیت سال قبل را بررسی می‌کنیم، به چشم‌انداز کلان‌تری درباره این سال برسیم. 

در سال ۱۳۹۸ با شیوع و همه‌گیری ویروس کرونا، روند جاری در دنیا مختل شد. برای مدتی نه تنها نبض اقتصادی بلکه شور و تکاپوی اجتماعی نیز در جهان به شماره افتاد؛ چراکه آمار مرگ‌ومیر و تلاش برای دستیابی به راه‌های درمانی برای مبارزه با این بیماری، تمام فعالیت‌ها را مختل کرد. با ساخت واکسن کرونا و فروکش کردن همه‌گیری آن، بار دیگر فعالیت‌های روزمره به روال سابق بازگشت. در ایران نیز با کاهش آمار مبتلایان کرونا، جریان زندگی از سر گرفته ‌شد اما با وقوع تحولات اجتماعی و سیاسی در سال ۱۴۰۱ ترمز دیگری بر امور عادی زندگی کشیده شد و عرصه اقتصادی و هنر نیز از این قضیه مستثنی نبودند. در نتیجه حرکت شریان‌هایی که خون را به بازار هنر تزریق می‌کردند همچون گالری‌ها و حراج‌های داخلی کند شدند یا برای دوره‌ای چند ماهه از حرکت ایستادند. سال ۱۴۰۱ بدین منوال گذشت اما این رکود در سال بعد روی نداد و در سال ۱۴۰۲ بازار هنر فعالیت‌های گذشته‌اش را از سر گرفت. البته برخی از این فعالیت‌ها با شتاب بیشتری به روال سابق بازگشتند و برخی دیگر بااینکه در مقایسه با سال ۱۴۰۱ روند افزایشی را نشان می‌دهند اما در مقایسه با سال۱۴۰۰ کندتر حرکت کرده‌اند.

حراج تهران سه‌بار برگزار شد

یکی از جریان‌هایی که در مقایسه با گذشته آمار افزایشی داشت، حراج تهران بود. این حراج در ابتدا تنها یک بار در سال برگزار ‌می‌شد اما بعد از چند دوره، برگزارکنندگان تصمیم گرفتند آن را دوبار در سال برگزار کنند. همه‌گیری کرونا چرخه جاری حراج تهران را نیز برهم زد و در سال ۱۳۹۹ تنها یک دوره آن در قالب آثار مدرن و معاصر ایران برگزار شد. با افت شیوع کوید، برپایی حراج در نیمه اول و دوم سال از سرگرفته شد و این حراج در مرداد و دی ماه ۱۴۰۰ به فروش آثار هنری پرداخت اما بار دیگر به دلیل وقوع اتفاق‌های سال ۱۴۰۱ تنها یک دوره آن در تیر ماه در قالب هنر معاصر برپا شد. 

به نظر می‌رسید با کاهش بحران‌های سیاسی و اجتماعی بار دیگر حراج دو بار در سال برگزار شود اما در سال ۱۴۰۲ حراج تهران رکورد گذشته خود را زد و طی یک سال، هفدهمین، هجدهمین و نوزدهمین دوره‌اش را برگزار کرد تا برپایی سه دوره حراج در یک سال را برای خود ثبت کند. 

هفدهمین دوره حراج تهران در قالب هنر مدرن و معاصر در تیر ماه، هجدهمین دوره در زمینه هنر معاصر (آنلاین) در آذر ماه و نوزدهمین دوره هم در زمینه هنر کلاسیک و مدرن ایران در بهمن ماه ۱۴۰۲ برگزار شد. همچنین حراج تهران در سال گذشته در مقایسه با دوره‌های قبل نه تنها از نظر تعداد دفعات برپایی در یک سال، تفاوت داشت بلکه در هجدهمین دوره از نظر بکارگیری شیوه آنلاین در قیاس با دوره‌های پیشین روش متفاوتی را تجربه کرد. 

هجدهمین دوره یک تفاوت دیگر نیز داشت. در این دوره، شاهد شرکت بیشتر جوانان یا به تعبیری هنرمندان نوظهور در حراج بودیم. البته اشاره به این نکته هم ضروری است که کشیده‌شدن پای هنرمندان نوظهور به حراج‌ها اتفاق معمولی نیست و تا پیش از آن در حراج تهران نیز به غیر از چند نمونه اندک رایج نبود. آرتچارت که در گزارشی جداگانه حضور هنرمندان جوان را در حراج‌های سال ۱۴۰۲ مرور کرده است، در بررسی‌هایش به نام ۵ هنرمند متولد دهه ۷۰ شمسی رسیده که آثارشان برای اولین‌بار در حراج‌ تهران به فروش رفته‌اند. اسامی این هنرمندان به ترتیب میزان فروش شامل حسین محمدی، بارانا سعادت و حامد نوروزی است. زهرا صدری و هامون علی‌پور هم به صورت مشترک رتبه چهارم را از نظر میزان فروش بدست آورده‌اند.

جان دوباره گالری‌ها 

به غیر از افزایش روند فعالیت حراج تهران در سال ۱۴۰۲، یکی دیگر از بخش‌های مرتبط با بازار هنر، گالری‌ها هستند که در سال گذشته به روال عادی خود بازگشتند. البته در مقایسه با حراج، بازگشایی گالری‌ها یا برگزاری نمایشگاه‌ها آهسته‌تر انجام شد. 

در سال ۱۴۰۱ شاهد تعطیلی موقت بسیاری از گالری‌های داخل کشور بودیم اما در سال ۱۴۰۲ گالری‌ها آغاز بکار کرده و نمایشگاه‌های بیشتری برگزار شدند. آمارها نیز حکایت از این دارند که تعداد نمایشگاه‌های برگزار شده در سال ۱۴۰۲ در مقایسه با سال گذشته‌اش ۲۰% افزایش داشته است اما وقتی به آمار سال ۱۴۰۰ که روند معمول در فعالیت گالری‌ها جریان داشته نگاه کنیم، متوجه خواهیم شد که تعداد نمایشگاه‌های برگزار شده در سال ۱۴۰۲ نسبت به دو سال قبل خود ۲۸% کاهش داشته است. بررسی بیشتر فعالیت گالری‌ها در بخش بعدی این مطلب، همراه با آمار و نمودار مورد تحلیل قرار گرفته است.

 برخی از مهم‌ترین نمایشگاه‌های انفرادی 

با توجه به اشاراتی که در بالا صورت پذیرفت، در این قسمت فهرستی از نمایشگاه‌های مهم در سال 1402 تهیه شده است. گرچه نباید از نظر دور داشت که پرداختن به نام تمامی کارنماهای ترتیب‌یافته در ایران در سال گذشته از حوصله این متن خارج است، به همین علت فهرست زیر تنها محدود به گزیده‌ای از نمایشگاه‌های انفرادی است.

در صورت تمایل می‌توانید با کلیک بر روی نام هر نمایشگاه وارد صفحه آن شوید

• نمایشگاه «جاودانه‌هایی از کامبیز درمبخش»، گالری موسسه هوم.
• نمایشگاه آثار مریم زندی با عنوان «من بامدادم»، گالری دنا.
• نمایشگاه آثار علیرضا اسپهبد با عنوان «پروژه‌ی باز نمایش ۳»، پروژه‌های ۰۰۹۸۲۱. 
• نمایشگاه «مروری بر آثار حسین محجوبی»، گالری کاما.
• نمایشگاه آثار علی گلستانه با عنوان «اَرَس»، گالری طراحان آزاد. 
• نمایشگاه آثار سیراک ملکنیان، گالری فر.
• نمایشگاه آثار احمد وکیلی با عنوان «شیدایی در کویر»، گالری  پروژه‌های ۰۰۹۸۲۱.
• نمایشگاه آثار گیزلا وارگا سینایی با عنوان «گلستانم آرزوست»، گالری هو.
• نمایشگاه آثار محمد ابراهیم جعفری، گالری هور.
• نمایشگاه آثار آرمان یعقوب‌پور، گالری آرتیبیشن.
• نمایشگاه آثار بهرام دبیری، گالری سهراب.
• نمایشگاه «به یاد پرویز کلانتری»، گالری آرت‌سنتر.
• نمایشگاه محمدحسین ماهر«بازی»، گالری دستان.
• نمایشگاه آثار معصومه مظفری با عنوان «خاطره‌ها و فراموشی»، بنیاد لاجرودی.

1402 در آمار و ارقام

عملکرد بازار هنر ایران در 12 ماه گذشته

در سال 1402، مجموع فروش هنر مدرن و معاصر ایران در همه‌ی خانه‌های حراج به 17/4 میلیون دلار رسید و نسبت به سال 1401، 70% رشد مثبت را تجربه کرد. دلیل نرخ رشد منفی بازار هنر ایران در سال 1401 عدم برگزاری یک دوره از حراج تهران بود. تأثیرات منفی رخدادهای سیاسی-اجتماعی و رکود اقتصادی در این سال (1401)، مجموع فروش آثار هنرمندان ایرانی در حراج‌ها را به 10/2 میلیون دلار رساند که نسبت به سال قبل از آن (1400) نرخ رشد منفی 37% داشت (جدول 1).

در سال 1402 نزدیک به 550 هنرمند ایرانی به حراج‌ها راه یافته‌اند و از آن‌ها حدود 850 اثر ارائه شده است؛ از این 850 اثر بیش از 570 اثر به فروش رفته است، این یعنی هنرمندان ایرانی موفق شده‌اند بیش از 65% از آثار خود را در حراج‌های برگزارشده در سال 1402 به فروش برسانند. این میزان مشابه با چهار سال گذشته بوده و تغییر چشمگیری در این روند رخ نداده است. حدود 33% از آثار عرضه‌شده در حراج‌های برپاشده در سال 1402 در بازه‌ی برآوردها فروخته شده‌اند؛ این موضوع بدین معناست که بیشتر آثار هنرمندان ایرانی در بازه‌ی برآوردی پیشبینی‌شده به فروش می‌رسند. باید توجه کرد که این مورد در خصوص آثار فروش‌رفته در چهار سال گذشته به غیر از سال 1401 صادق است (جدول 2).

60% از مجموع 17/4 میلیون دلار به‌دست آمده از فروش آثار ایرانی در کلیه حراج‌ها، از تنها حراج هنری ایران یعنی حراج تهران حاصل شده است. بعد از ایران، دو کشوری که بیشترین سهم را در فروش آثار هنری ایران داشته‌اند به ترتیب بریتانیا (20%) و آمریکا (9%) هستند (نمودار 1).

ژانر نقاشی (نقاشی+ نقاشی‌خط) با کسب مجموع 14/8 میلیون دلار بیشترین سهم فروش را در میان آثار هنری ایرانی فروخته‌شده در حراج‌ها را داراست. پس از آن، مجسمه، کولاژ وعکاسی پرطرفدارترین ژانرهای هنری در بین آثار ایرانی به فروش رفته هستند (جدول 3).

گران‌ترین آثار

گرانترین اثر فروخته‌شده در حراج‌ها در سال 1402 متعلق به سهراب سپهری است، سایر آثار در (جدول 4) قید شده‌اند.

پرفروش‌ترین هنرمندان

منوچهر یکتایی با کسب مجموع فروش 1/8 میلیون دلار پرفروش‌ترین هنرمند ایرانی در سال 1402 لقب می‌گیرد. بعد از یکتایی، سهراب سپهری با اختلاف کم و با مجموع فروش 1/7 میلیون دلار در رتبه دوم پرفروش‌ترین هنرمندان ایرانی قرار دارد. حسین زنده‌رودی سومین هنرمند پرفروش مارکت هنر ایران با 1/1 میلیون دلار است. در بین سه هنرمند پرفروش بازار هنر ایران تنها آثار سپهری نرخ فروش 100% را تجربه کرده است (جدول 5).

برخی نکات

• از 17/4 میلیون دلار حاصل شده در سال 1402، 12 میلیون دلار (70%) را بیست هنرمند ایرانی پرفروش بدست آورده‌اند.
• از لحاظ تعداد آثار فروخته‌شده در حراج‌ها، منوچهر یکتایی، مسعود عربشاهی و صادق تبریزی به ترتیب بیشترین آثار را داشته‌اند، این درحالی است که سپهری، زنده‌رودی و تناولی با تعداد آثار فروخته‌شده کم‌تر در رتبه‌های دو تا پنج پرفروش‌ترین هنرمندان قرار دارند، این یعنی قیمت آثار سپهری، زنده‌رودی و تناولی به مراتب بالاتر از یکتایی و عربشاهی است.
• در بین بیست هنرمند ایرانی پرفروش، تنها نام سه هنرمند زن دیده می‌شود: منیر فرمانفرماییان، مایشا محمدی و فریده لاشایی. جالب آنکه، مایشا محمدی، هنرمند ایرانی‌تبار ساکن آمریکا، که در بین بیست هنرمند پرفروش ایرانی در رتبه 13 قرار دارد، سال 1402 نخستین سالی بوده که آثارش به حراج‌ها راه یافته‌اند.
• جوان‌ترین هنرمند در بین بیست هنرمند پرفروش ایرانی در سال 1402 مهدی قدیانلو متولد 1360 است. اثر کاوش در خورشید قدیانلو دهمین اثر گران فروخته‌شده از هنرمندان ایرانی در سال 1402 است.

آمار گالری‌ها

تعداد نمایشگاه‌های برگزارشده در پایتخت (1400-1402)

با توجه به آمار ثبت‌شده، نزدیک به 100 گالری در تهران در سال 1402 فعال بوده‌اند و بیش از 720 نمایشگاه گروهی و انفرادی برپا کرده‌اند. تعداد نمایشگاه‌های برگزار شده در سال 1402 کاهش 28% را نسبت به سال 1400 نشان می‌دهد. البته این میزان نسبت به سال 1401، 20% افزایش داشته است. این بدین معناست که نرخ فعالیت‌های بسترهای نمایشی در تهران در حال افزایش است اما هنوز به میزان سال 1400، یعنی دوران پیش از تعطیلی گالری‌ها نرسیده است (جدول 6).

تعداد نمایشگاه‌های برگزارشده در سایر شهرها (1402)

با توجه به آمار ثبت شده، بیش از 30 گالری در 15 شهر ایران (به غیر از تهران) دست به فعالیت‌های نمایشگاهی زده‌ و حدود 150 نمایشگاه برگزار کرده‌اند (جدول 6).

مقایسه تعداد نمایشگاه‌های برگزارشده به تفکیک شهر (1402)

تهران با برگزاری بیش از 720 نمایشگاه پرتلاش‌ترین شهر از نظر فعالیت‌های فرهنگی و هنری در ایران است. اصفهان با برگزاری حدود 50 نمایشگاه در رتبه بعدی قرار دارد. پس از این شهر می‌توان از کاشان، شیراز، بندر انزلی، مشهد، تبریز، رشت و ماهشهر به‌عنوان فعال‌ترین شهرهای هنری ایران نام برد (نمودار 2).

فعال‌ترین گالری‌ها (1402)

آمار فعالیت گالری‌های پایتخت و سایر شهرها بر حسب تعداد نمایشگاه (1402)

پایتخت

از میان 100 گالری مشغول در شهر تهران، گالری اُ با برگزاری نزدیک به 30 نمایشگاه فعال‌ترین گالری شهر تهران نام می‌گیرد. گالری‌های 009821، ثالث، آرتیبیشن، هما، ویستا و سو با برپایی بیش از 20 نمایشگاه از دیگر فضاهای هنری پرکار در مرکز هستند.

*میانگین تعداد نمایشگاه‌های برگزارشده در تهران 7 نمایشگاه است.

سایر شهرها

از میان بیش از 30 گالری فعال در خارج از مرکز، گالری اکنون (اصفهان) با برگزاری نزدیک به 30 نمایشگاه در کنار گالری اُ یکی از پرکارترین گالری‌های کل کشور در سال 1402 محسوب می‌گردد. گالری‌های چوم (بندر انزلی)، صفوی (اصفهان) و هنگام (مشهد) از سایر بسترهای نمایشی هستند که با برپایی بیش از 10 نمایشگاه فعالیت‌های متداومی در سال 1402 داشته‌اند.

*میانگین تعداد نمایشگاه‌های برگزارشده در سایر شهرها 4 نمایشگاه است.

عملکرد هنرمندان ایرانی در حراج‌های بین‌المللی

فروش آثار هنرمندان ایرانی در خانه‌های حراج بین‌المللی 6/2 میلیون دلار در سال 1402 محاسبه می‌شود؛ این میزان کم‌تر از مجموع فروش حاصل‌شده در دو سال گذشته (1400-1401) است. با توجه به داده‌های ثبت‌شده در پایگاه آرتچارت، نرخ  فروش آثار هنرمندان ایرانی به 73% رسیده که حتی با وجود رشد مثبت نسبت به دو سال گذشته (1400-1401) نشان‌دهنده این موضوع است که آثار با قیمت‌های نازل‌تری به فروش رفته‌اند (میانگین قیمت آثار 36 هزار دلار) (جدول 7).

از 236 اثر ارائه‌شده در حراج‌های بین‌المللی در سال 1402، 91 اثر در حراج ساتبیز عرضه شده‌ گرچه از لحاظ مجموع و نرخ فروش حراج‌خانه‌ی کریستیز عملکرد بهتری نشان داده است. این حراج با ارائه 55 اثر و فروش 50 اثر نرخ فروش 90% را داشته و با کسب 2/4 میلیون دلار بالاترین مجموع فروش را در حراج‌های بین‌المللی بدست آورده است. این می‌تواند نشان از آن داشته باشد که شانس فروش هنرمندان ایرانی در کریستیز بالاتر بوده و آثار با قیمت‌های بالاتری چکش می‌خورند (جدول 8).

حراج تهران

حراج تهران در سال 1402، 3 مزایده را برگزار کرد و با ارائه 313 اثر موفق به فروش 294 اثر شد (نرخ فروش 93.9%). مجموع فروش حراج تهران در سال 1402، 10/4 میلیون دلار محاسبه می‌شود. میانگین قیمت آثار در این سه دوره از حراج تهران 35 هزار دلار است (جدول 9).

برخی نکات

• هفدهمین حراج تهران، نخستین مزایده‌ی حراج‌خانه تهران در سال 1402 بود. این حراج مجموع فروشی برابر با 214 میلیارد تومان معادل با 4/3 میلیون دلار به‌دست آورد، که در مقایسه با دوره‌ی قبل، رشدی برابر +77.8% داشت (جدول 9).
•  هجدهمین دوره از حراج تهران یا نخستین حراج آنلاین تهران که بیشتر بر هنرمندان نوظهور و زنان هنرمند تمرکز داشت، رشدی منفی را نسبت به دوره قبل تجربه کرد و مجموع فروش 1/2 میلیون دلار را بدست آورد. 
• نوزدهمین حراج تهران در بهمن ماه، آخرین مزایده‌ی خانه‌ی حراج تهران در سال 1402 بود و با فروش 4/8 میلیون دلار رشد +293% نسبت به دوره‌ی قبل داشت.