شامگاه جمعه دهم تیرماه 1401، شانزدهمین دوره‌ی حراج تهران که به آثاری از هنر معاصر ایران اختصاص داشت در هتل پارسیان آزادی برگزار شد. در این رویداد 120 اثر از 117 هنرمند عرضه شد.

این حراج موفق به فروش 100% آثار شد و مجموع فروشی برابر با 78 میلیارد و 100 میلیون تومان را کسب کرد. میانگین قیمت هر اثر (با تقسیم مجموع فروش بر 120 اثر حاضر) رقمی نزدیک به 651 میلیون تومان بوده که به نسبت دوره گذشته‌ی حراج 43% رشد داشته است.

میانگین سنی 117 هنرمند حاضر، 61 سال بود. این میانگین سنی حاکی از حضور تعداد بیشتری از هنرمندان جوان به نسبت ادوار قبلی است. حراج تهران در دوره‌های پیشین هنر معاصر، علی‌الخصوص در سه دوره‌ی 12، 14 و 16 از حضور هنرمندان جوان و چهره‌های جدیدتر استقبال کرد و تا حدودی رویه‌ی کاری خود را به سود حضور نسل جوان هنر معاصر تغییر داد. کما اینکه تعداد قابل‌توجهی از این هنرمندان دوره‌ی حاضر از متولدین دهه‌ی 60 بودند. حراج دوره‌ی شانزدهم بر همین منوال میزبان هنرمندانی بود که در عرصه‌ی حراج‌ها حضور کم‌رنگ‌تری داشته‌اند. هنرمندانی چون بیژن اخگر، محمود کلاری، محمد هادی فدوی، جمال‌الدین طبسی‌نژاد، نفیسه صدیقی، علی شکری، سیما شاه‌مرادی، محمد زحمتکش، سلمان خوشرو، امیرعلی جوادیان و رضا بخشی از چهره‌های نوظهور یا سرشناسی بودند که آثارشان برای نخستین‌بار در حراج تهران عرضه می‌شد. این تغییر موضع خود را در سهم حضور و فروش هنرمندان زنده و متوفی نیز نشان داد. از بین هنرمندان حاضر در این حراج، هنرمندان زنده سهم بیشتری از فروش را به خود اختصاص دادند که به رقمی معادل 55 میلیارد و 130 میلیون رسید. 86.6% از هنرمندان حاضر در قید حیات بودند و مجموعاً 71% از میزان فروش کل با فروش آثار این هنرمندان حاصل شد. محمد طباطبایی (1366) جوان‌ترين و منیر فرمانفرمائیان (1398-1301) مسن‌ترین هنرمندان حراج شانزدهم بودند (نمودار 1).

سهم حضور زنان در این رویداد 16% بود و مبلغی برابر با 12.5 میلیارد تومان به آثار آن‌ها اختصاص یافت.  در دوره‌های قبلی این حراجی نیز زنان حضور حداقلی داشته‌اند. هرچند در دوره‌هایی که به هنر معاصر اختصاص دارد نرخ حضور زنان افزایش اندکی می‌یابد اما همچنان شکاف چشمگیری میان سهم هنرمندان زن و مرد وجود دارد. (نمودار 2).

حراج شانزدهم و مقایسه‌ی آماری با دوره‌های گذشته

شانزدهمین دوره‌ی حراج تهران، نسبت به مجموع میانگین برآورد اولیه، نرخ رشدی 4% به ثبت رساند. اگر مجموع فروش کل این دوره را بدون احتساب نرخ ارز آزاد در زمان برگزاری حراج‌ها مدنظر قرار دهیم، دوره‌ی شانزدهم نسبت به دو دوره‌ی ماقبل خود حجم فروش بالاتری داشته، اما نرخ رشد آن پایین‌تر از سال‌های پیشینش بوده است. نرخ رشد کلی 4% در مقایسه با عملکرد حراج‌های مشابه در سایر کشورهای جهان رکورد خوبی است و صرفاً در مقایسه با عملکرد دوره‌های پیشین حراج تهران آماری نزولی محسوب می‌شود (نمودار 3 و 4).

در تحلیل نهایی با توجه به رکود اقتصاد ایران، این حجم از معاملات دلاری و رشد مذکور در حراج تهران بی‌سابقه بوده است. البته با درنظرگرفتن نوسانات نرخ ارز، هشتمین دوره‌ی حراج تهران که به هنر معاصر اختصاص داشت، رکورددار مبادلات دلاری است و حجم معاملات آن به رقمی معادل شش میلیون و 880 هزار دلار می‌رسد. مجموع فروش ادوار مختلف حراج هنر معاصر را در نمودار مجموع فروش مشاهده می‌کنید.

گران‌ترین آثار شانزدهمین حراج تهران

 قابل ذکر است که دوره‌ی شانزدهم علی‌رغم وجود رکود اقتصادی روز افزون در دو سال اخیر، به نسبت دو دوره‌ی ماقبل خود (دوره‌ی چهاردهم و دوازدهم) نرخ رشد بالاتری داشته است. نرخ رشد این دوره به‌ترتیب 1.4 و 1.1 برابر میزان فروش دو دوره‌ی مذکور بوده است (جدول 1).

به همین ترتیب تعداد آثاری که در این حراج با مبلغ بالاتر از یک میلیارد چکش خوردند نیز بیش از دو دوره‌ی دیگر بود. در این دوره، بیست اثر با مبالغ میلیاردی به فروش رسیدند. گرانترین اثر این حراج تابلویی با عنوان «شکار سیمرغ» از مجموعه آثار شکارگاه رضا درخشانی بود که به مبلغ هشت میلیارد تومان و با نرخ رشدی 23% نسبت به میانگین برآورد اولیه چکش خورد (نمودار 5).

این اثر که در ابعاد بزرگ ( 2 * 6 متر) خلق شده است، سطح وسیعی از رنگ‌های درخشان را در بر می‌گیرد. نقاش طبق روال دوره‌های قبلی آثارش، دستمایه‌های این اثر را نیز از ادبیات، نگارگری و بداهه‌پردازی‌های موسیقی ایرانی وام گرفته است. تجریدی از نقش‌مایه‌ی سوار، از کهن‌ترین الگوهای سنت تصویری ایرانی، در جای جای این تابلو تکرار می‌شود. رنگ‌های درخشان و ریتم بصری حاکم بر این تابلو، با جلوه‌هایی از بداهه‌پردازی، به خلق فضایی می‌انجامد که در حد فاصل بازنمایی و انتزاع حرکت می‌کند.  

دو تابلو از منصور قندریز نیز در میان گران‌ترین آثار این دوره قرار گرفتند و با ارزش 6 میلیارد و 200 میلیون و 3 میلیارد و 400 میلیون رده‌های دوم و ششم جدول گران‌ترین‌ها را به خود اختصاص دادند. هر دو تابلوی قندریز از آثار شاخص دوره‌ای است که قندریز به هنر سقاخانه‌ای گرایش یافته بود. او در این نقاشی‌ها از نقش‌مایه‌ها و کهن‌الگوهایی همچون خنجر، پرنده، ماهی و خورشید بهره گرفته و آن‌ها را قالب‌های تخت و هندسی و با برخوردی آذین‌گرانه بازنمایی کرده است. عناصر جزئی همچون چلیپا، کنگره‌ها و لکه‌های دایره‌ای علاوه بر تقویت جنبه‌ی آذینی، ضرباهنگی بصری در کار پدید می‌آورد.

سومین اثر گران‌قیمت حراج تهران تابلویی از کوروش شیشه‌گران بود که با قیمت 4 میلیارد و 200 میلیون تومان چکش خورد. این تابلو از سری نقاشی‌های خطی مشهور شیشه‌گران است. این خطوط بیش از آنکه نقاشانه باشند، نوعی تاویل گرافیکی از این عنصر نقاشانه هستند. در بعضی از نقاشی‌ها کلاف‌های سردرگم حاصل از سیلان این خطوط در فضا شبحی از یک پیکره‌ی انسانی یا جسمی بی‌جان را تداعی می‌کنند و از انتزاع محض به سمت شکل‌نمایی متمایل می‌شوند. هنر شیشه‌گران از آغاز حاوی سویه‌هایی اجتماعی و مردم‌گرا بوده است. دستمایه‌ی خلق این اثر شیشه‌گران نیز، یکی از رویدادهای تلخ سیاسی و اجتماعی قرن بیست‌ویک بوده است. این تابلو بر اساس عکسی  که از جسد کودک پناهجوی سوری به نام «آیلان» در سال 2015 رسانه‌ای شد خلق شده است. شیشه‌گران در سال 1394 این تابلو را در پرفورمنسی به نام «جایی برای تماشاچی بودن» در گالری گلستان به نمایش درآورد. او با قرار دادن یک صندلی خالی مقابل این اثر کنایی، مخاطبان را تماشاگران منفعل فجایع خطاب کرد. 

چهارمین اثر گران‌قیمت این مجموعه، اثر ترکیبی نقاشی ویدئوآرت تحت عنوان «خرگوش‌ها، مقدمه‌ای بر آلیس در سرزمین عجایب» از فریده لاشایی بود که با قیمت 4 میلیارد و 200 میلیون تومان به فروش رسید. تابلوی حاضر، در وهله‌ی اول ترکیبی از تصویر درختان و زمین با فام‌های رنگی تخت و خطوط محیطی عناصر در فاصله‌ی کنتراست میان رنگ‌های تیره و روشن‌ است. این‌جا گوشه‌ای دنج از جنگلی خیال‌انگیز، منزوی و فاقد ردپا یا حضور هر موجودی است که فضای کلی آن را توده‌‌ای سیاه فراگرفته است. اما این منظره تنها یک بخش از رویای نقاش است و باوجود این‌که نمایانگر عواطف و خاطرات محو او از درختان سرزمین مادری‌اش است، با اضافه شدن ویدیوآرت و تصویر چند خرگوش کامل می‌شود.

مشخصات آثار دوره‌ی شانزدهم

آثار حاضر در این دوره مدیوم های مختلفی را در بر می‌گرفت. این آثار در قالب نقاشی، نقاشی‌خط، مجسمه، چاپ، ویدئو آرت و اینستالیشن خلق شده بودند. در بین 120 اثر حاضر در حراج، 25 اثر (21% آثار) برابر با کمینه برآورد اولیه چکش خوردند، 42% آثار در بازه‌ی برآورد اولیه و 37% آثار برابر با بیشنه برآورد اولیه و یا بالاتر از آن به فروش رسیدند. تقسیم بندی مجموع فروش آثار با توجه به تعداد آثار فروش در بازه‌های قیمتی نشان می‌دهد که بخش عمده‌ی آثار حراج (یعنی 91 اثر) در بازه ی پایین تر از 500 میلیون تومان چکش خورده‌اند. همچنین بیشترین میزان حجم فروش (71% آثار) نیز در همین بازه رقم خورده است. در جدول 2 مجموع تعداد و حجم فروش آثار در بازه های مختلف قیمت را مشاهده کنید.